Лавицата неприпитомена

Жителите на Лу́чжо̄у, гратче (ако може така да се нарече урбана средина од милион ипол жители) во планинските предели на југозападна Кина, умеат да им напомнат на посетителите дека токму тие ја спасиле Европа од напливот на монголското освојување во XIII век. Имено, при опсада на тврдина во близина на Лу́чжо̄у на 11 август, 1259 г., загинал Мунке-хан, великот хан на Монголската империја, патем, внук на прочуениот Чингис-хан, по што монголските (да нагласам: непоразени) војски, кои тогаш се наоѓале во Европа, биле ненадејно отповикани од походот и упатени на големо собрание во Монголија за избор на нов велик хан…

Поетското и прозаичното

Меѓутоа, ние сега нема да говориме за Европа, ниту за историјата, а најмалку за војните, туку ќе позборуваме за… поезијата. Есента 2019 г. престојував во Лу́чжо̄у на еден настан од, грубо кажано, фестивалско-научна природа, именуван – Алкохолот и поезијата. Предвидливо, во овој момент сигурно ве копка поводот за називот. Јас лично не гледам ништо чудно во него. Впрочем, да се запрашаме – во што поезијата се разликува од, да речеме, обичниот, или прозаичниот говор? Обата, нели, се служат со ист репертоар на гласови и зборови, граматичките правила и законитостите на зборообразувањето сигурно не би требало да се различни за поезијата, така? Но сепак, од искуство знаеме дека поетскиот јазик влијае поинаку врз нас одошто „обичниот“ јазик, небаре при чинот на поетското создавање се случила некоја „хемиска“ промена во самата срцевина на јазикот, можеме слободно да кажеме – ферментација, која нему му дала нови својства, од кои најбитно е созвучноста со човечката душа, правејќи од исказите на поезијата прсти, а од душата – струни, кои стиховите ги побудуваат во мелодии, за коишто и самата не знаела дека се воопшто можни. Не многу различно, како што понекогаш и виното, на свој начин, влијае врз човека. Оттука, алкохолот, како alias за поезијата и не звучи толку необично. Еве, ова беше попоетичното објаснување за називот на фестивалот. За волја на вистината, има и попрозаично образложение, имено, спонзор на настанот во Лу́чжо̄у беше фирма, која произведува… погодувате што.

Ова ме потсети на двете верзии, едната поетична, а другата прозаична, за смртта на можеби најголемиот кинески поет Ли̌ Па́ј (701-762). Според поетичната, додека бил пијан, пловејќи со чун по реката Јангце, го здогледал одразот на месечината во водата, та посакал да го прегрне, по што паднал во речната струја и се удавил. Според прозаичната верзија, тој умрел од цироза на црниот дроб. А кога сме веќе кај месечината, но воедно и алкохолот, мора да спомнеме дека Ли̌ Па́ј одамна со нив развил посебен, да не речам интимен однос, за што ни потшепнува онаа негова песна насловена како – Пиејќи сам заедно со месечината:

 

Среде цветен килим еден грнец вино,

Пијам сам, без жива душа, без никој свој;

На здравица месечината ја канам,

Та со сенката моја сега сме тројца.

Ех, знам, месечко не е по пиењето,

А сенкава ми – сал на телото му е роб;

Но ако, и такви мене ми се друштво,

С’коишто пролетта станува весел пир.

Во песната месечко ми е сопоец,

В играта сотанцувач ми е сенкава;

И дури сме трезни радост пак ни блика,

Пијани ли до крај, секој врви по свој друм.

Но штом сме се сврзале во дружба вечна,

Средба нѐ чека таму зад Млечниот Пат!

 

            Нејсе, ќе ги оставиме сега Ли̌ Па́ј, месечината и алкохолот на таа нивна вечна средба отаде Млечниот Пат, а ние ќе се вратиме низ меѓу-галактичкиот простор овде во Скопје, но не денес, туку пред неколку години…

Amicus Eugenius, sed magis …

Имено, тогаш присуствував на една книжевна средба организирана со можеби мојот омилен современ руски писател Евгениј Водолазкин (патем, дозволено е сеуште да се има омилен руски писател?), на којашто, за да го нагласи првенството на раскажувачката проза меѓу уметностите, тој ни наслика една можна ситуација од предисторијата, кога некое момче, отакако би се вратило од лов на мамути во својата родна пештера, прво што ќе стори е да им срочи живописен расказ на своите сопештерјани за авантурите, кои ги доживеал.

Жал ми е, мислам дека Евгениј греши. Зошто? Ако се осврнеме на историјата на книжевноста, буквално во сите познати нам култури, најраниот изблик на уметничката литература речиси секогаш бил претставен од поезијата. Нели, кое е првото нам познато книжевно дело на некој европски јазик? – секако, тоа е Хомеровата Илијада (circa X век п.н.е.). Слично, индиската литература се раѓа со химнитe на Риг Веда (circa XV век п.н.е.), а во истиот период на виделина се појавува и иранската со гатите (буквално: „певовите“) на Заратуштра, додека кинеската литература започнува со поетското творештво собрано во класичната Книга на песните (Шӣ’ Џӣнг; circa XI век п.н.е.) итн. Тоа што почетокот на литературата е поезијата верувам не е случајно, а кога сме кај предисторискава згода на Евгениј Водолазкин, сметам дека поверојатно она момче ловец на мамути би испеал мини еп за своите згоди, во којшто самиот би се претставил како херој на денот…

Впрочем, поезијата (барем за мене) е уметноста на уметностите. Зошто? Кај секоја уметност ние разликуваме градиво, материјал, врз којшто дејствува човекот – творец (ποιητής), кој така го претвора во творба (ποίημα), во уметничко дело. Градиво за скулпторот е мермерот или бронзата итн., за сликарот тоа се боите, за музичарот тоа се звуците, но кај спомнативе уметности градивото на уметноста се наоѓа надвор, на дистанца од човекот. Меѓутоа, кое е градивото, материјалот на поезијата? Тоа е самиот јазик. А јазикот е нешто што е внатре во човекот, којшто нему му е присушт. Јазикот не само што не може да се смета за нешто вторично во однос на човечката природа, како нејзин додаден елемент, без којшто теоретски таа би можела сеуште да постои, туку тој претставува определувачки чинител на она што човекот го прави човек.

А ова не го велам само јас, туку и Ноам Чомски, кој во своето до денес меродавно дело Јазикот и умот (1968), го поистоветува јазикот со структурата на умот, и како таков тој не може да се одвои од самата човечка природа, па следствено отаде границата на јазикот престанува човекот, а започнува животинското царство. Ова го допрецизира и во еден свој подоцнежен напис од 1987: „По мое мислење, јазикот не е огледало на умот, туку поскоро суштинска компонента на човечкиот ум, клучен елемент на човечката природа.“ Обмислувајќи го ваквиот увид, Чомски ја демонстрира неплодотворноста на обидите јазикот да се објасни како плод на еволуција од попрости животински методи на комуникација, бидејќи – „кога ќе се запрашаме што е човечкиот јазик, ние не наоѓаме некоја особена сличност со комуникациските системи на животните“. Oттука според него – „да се спекулира за еволуцијата на човечкиот јазик од некакви попрости системи е подеднакво апсурдно како да се говори за ,еволуцијата‘ на атомите од облак на елементарни честици.“ Конечно, потеклото на јазикот за Чомски останува тајна, а од историско гледиште неговата појава ја разбира како – „голем скок што во суштина бил моментален и се случил во една единствена индивидуа, која мигновено била обдарена со умствени способности далеку супериорни во однос на останатите, пренесувајќи ги нив и на своето потомство. Првиот човек, значи… homo linguisticus, а би додал јас и – homo poeticus.

Во оваа насока популарното сведување на јазикот просто на „средство за комуникација“ е банална грешка, со оглед на тоа, како што Ноам Чомски нагласува во својата понова книга Зошто само ние (2015): „Јазикот фундаментално претставува систем на смислата“ – додека комуникацијата е негова вторична, несуштинска функција. Ако ми биде дозволено, би можел ваквата определба да ја изразам и со вам поблизок речник: Јазикот е оперативен систем на умот.

Ова совршено се поклопува со интуицијата на древните. Да не заборавиме како во хеленската култура човекот честопати бил оцртуван со придавката – λογικός, односно – словесен, како единственото битие на земјата обдарено со λόγος, со слово, говор, со јазик, а во продолжение и со смисла, разумност, ум, поистоветени така со јазикот. Наспроти него, животните се определени едноставно како – τὰ ἄλογα, бесловесните, оние што се лишени од дарот на словото, на јазикот. Или, како што тоа го изразува Аристотел во својата Политика: „Човекот единствен меѓу живите суштества поседува говор.“

 Градејќи го јазикот во убавина преку поезија, може да се каже дека човек се гради и себеси да биде убав, зашто, како што рековме: човек = јазик, а поезијата е уметноста на јазикот. Сите останати уметности се само продолжување на поезијата, архитектурата е поезија со тули, бетон и арматура, танцот е поезија со тела и движења, филмот е поезија со сцени и кадри итн. Ако досега не разбравте она што меѓу редови сакав да го кажам, ќе го повторам низ ред од зборови: Правејќи преку поезијата уметничко дело од јазикот, човек сам од себе создава уметничко дело. Така, слободно можеме да кажеме дека културата почнала не во утрото кога човек првпат зел парче камен од надворешната природа, па од оваа или онаа причина го изделкал во некаков нов облик, туку во мигот кога од внатрешната природа зел дел од себе, односно јазикот, и го обликувал во поезија. Таа е, значи, ембрионот, којшто низ текот на времето израснал во цивилизација.

Понатаму, верувам сите од непосредно искуство знаеме дека поезијата најдлабоко задира во човечката внатрешност, најумешна е во изведувањето на виделина на што го криеме во нас – и тоа што сакаме да го дознаеме за себе и она, кое не сакаме. Затоа поезијата најмногу е во можност да повлијае врз човековото внатрешно поведение, највешто умее да го промени мојот однос кон самиот себе си.

Од оваа перспектива можеме да изведеме уште една равенка: човек = поезија. Паралелава можеме да ја образложиме и на следниов начин: Имено, традиционално човекот се воспримал како единство на два негови аспекта – недостапниот за сетилата, именуван најчесто со душа, како содржина на човекот, и аспект достапен за сетилата, то ест – тело, како облик на човекот. Ако размислиме, и поезијата го преточува јазикот како единство на истите тие два аспекта – смислата, содржината, како душа на песната, на поезијата, и нејзиниот метрички облик преку ритмичноста, просодијата, римата итн., која го претставува нејзиното тело.

А што ако човек го загубил осетот да ја чувствува поезијата, ѝ забранил нејзе пристап до себе? Да ја објаснам нагледно таа фатална состојба, ќе се послужам, секако, со стихови, овојпат оние на Симеон Нов Богослов (949-1022), патем, современик на во нашата историја добро познатите Самуил (958-1014) и Василиј II (958-1025), а со вториот од двајцава веројатно и лично се познавал. Имено, за да ја објасни разликата помеѓу она што популарно го нарекуваме „рај“ и „пекол“, тој во првата од своите прочуени Божествени химни на љубовта ни го предочува следниов приказ:

 

Зашто, кога ќе помине ова видливо небо,

Земјата, а и сè земско, разбираш што ти велам,

Би дофатил ли место, каде што крај би се нашол?

Не ти говорам телесно, туку со ум ќе можеш

Да ја сфатиш полнотата на светот бестелесен,

Кој не е свет, туку воздух, како и преди, но ни

Воздух не е, а простор нескажлив, „Сè“ кој се вика,

И е бездна совршено бесконечна, којашто

Од секаде исто си е цела, од сите страни,

И ова „Сè“ исполнето е с’Божеско Божество…

 

Сега, поентата, која ни ја става на увид, лежи во тоа што среде спомнатово „Сѐ“ има едни:

 

Коишто прекриени со светлоста на Божеската

Слава, осјаени сјаат и со тоа се сладат,

Та вистински си знаат во наполна увереност

Дека ова совршенство бесконечно ќе биде

И дека без престан ќе е растежот на славата…

 

Но, за жал, и други, за коишто важи кажаното:

 

И тие воедно ќе се наоѓаат внатре в ова „Сè“,

Но вон светлоста Божеска, та, вистина, вон Бога,

Ко слепите што сјајот сончев не го гледаат, па

Иако цели се осветлени, вон Светлост стојат,

Одвоени од неа, од чувство и од зрение…

 

Со други зборови, „пеколот“ се наоѓа на едно и исто место како и „рајот“, со таа разлика што пеколот не претставува објективна реалност, туку е состојба на субјективно замижување, „заклучување на очите одвнатре“ во доброволно слепило за да не ѝ се даде можност на светлината, која те облева, да влезе во внатрешната одаја на човекот, та озарувајќи ја фиданката на човечката природа, да ја израсне нејзе до полна големина, туку напротив, ја оставаш да венее и да се смежурува до спеченост. Дрзнувајќи се да ја спуштам оваа метафора на малце поприземно рамниште, таа светлина за човекот во светот бездруго е и поезијата, па оној, кој го загубил осетот за неа, несомнено е за жалење, гниејќи внатре во себе, како во пекол. Ќе звучи ли прегрубо ако заклучиме дека човек, кој не дозволува да биде допрен од поезијата, со тоа, всушност, се расчовечува?

Патем, се сетив во мигов дека и Страбон (circa 64 п.н.е. – 24 н.е.) вели како – „поезијата е првата философија“ (иако, за волја на вистината, не ми е до крај јасен контекстот на овој негов исказ). Како и да е, поезијата изгледа стои на почетокот од речиси сè човечко… 

Поезијата и власта

Да заминеме сега во една од географските метрополи на поезијата – во Иран. Иран претставува цивилизација, чија меѓа помеѓу светлината и темнината не го бележи хоризонтот што ја одделува ноќта од денот во просторот, туку испеана е таа во умот со помош на веќе спомнатите певови на Заратуштра Спитама. Јуначките спомени на Иран не се чуваат по полиците од музеите, ами живеат и уште го водат својот бој врз епскиот килим исплетен од стиховите на Фирдоуси (940-1020). Иранската пролет не ја чини црцорот на билбилите и песната на славеите, туку јатото раскрилени зборови разделено во триесетте гласа на Фарид-уд-дин Атар (1145-1220). Конечно, Иран се опива не само со виното од плодот на лозата, туку во многу поголема мера со ферментираната до совршенство реч на Хафез Ширази (1325-1390)… Токму таму, во најстарите слоеви на иранската историја гледаме како една од првите владетелски титули, употребувана како синоним за „цар“, е просто зборот – кави, што буквално значи „поет“, „песнотворец“. Веројатно, тоа потекнува од убеденоста дека во чинот на поетското вдахновение човек натприродно е допрен одозгора, дека му е дарена своевидна харизма, којашто била согледувана како извор на авторитет од страна на околината, авторитет дури и во политичка смисла. Таа владетелска харизма, во својство на печат на политичкиот легитимитет, во иранската традиција била именувана – кавам хваренах, чие најнепосредно значење би дошло нешто како „поетска благодат“, „благодат на поетите“. Преку неа, поетот-владетел бил прифатен во улога на сврзник помеѓу земскиот, човечкиот поредок и небесниот поредок, кон когошто е отворен токму благодарение на поетската инспирација. Впрочем, првата конкретно иранска династија од легендите била нарекувана кајанидска династија, погодувате, буквално – „поетската династија“. Понатаму, името на знамето на Иранската монархија низ милениумите, според преданијата за првпат создадено од Каве ковачот, под коешто тој го повел востанието против тиранинот Ажи-Дахака (од каде, пак, доаѓа нашиот збор „аждер“ и српскиот „аждаја“), било Дерафш кавиани, односно – „Поетскиот барјак“…

Истиот збор за „поет“, односно – кави, присуствува и во санскрит. Нема потреба да нагласуваме дека и во древната индиска култура поетската реч имала функција да ја сплотува човечката заедница во едно цело, да направи од неа самосвесно општествено и политичко тело. Во вакво својство, персонифицирана, таа, Речта на поезијата, си пее восфалби сама за себе во една од химните содржани во десетата мандала на Риг Веда:

 

Царица сум јас, дарителка на блага,

премудра, прва достојна за воспев;

Боговите ме утврдија на многу места,

 со домови бројни, каде влегувам и бивам.

 

Сал низ мене сите јастје јадат, кое плот крепи,

 низ мене секој човек гледа, дише, слуша;

Не ме знаат, но при мене пребиваат сепак,

та секој нек’ чуе вистината, на која глас давам!

 

Верно, само јас го глаголам зборот,

кој и на бози и на луѓе им е мил;

Оној што го љубам силен го правам,

од него чинам мудрец, виделец и браман.

 

Во нашата потрага по политичката функција на поезијата ќе во одведам денес уште еднаш во Кина. Не знам, можеби сте чуле за Државните испити (‘ке̄’ џју̌). Станува збор за една од највлијателните институции во кинеската цивилизациска историја. Развивани постепено со векови, Државните испити во полн облик почнуваат систематски да се спроведуваат во континуитет од ерата на династијата Су́ј (581-618) со задача да послужат како инструмент за избор на државната администрација и политичкиот кадар во земјата. Државните испити биле отворени за речиси сите луѓе без разлика на материјалната положба и потеклото. Меѓу предметите за полагање биле: конфуцијанските книжевни класици, философијата, историографијата, политичката теорија, правото итн. Испитите биле поделени на повеќе нивоа, па така, во зависност од рамништето кое се поминувало, успешните кандидати станувале администратори и чиновници на пониско или повисоко, локално или централно ниво. Титулите што се добивале со успешното минување на Државните испити биле (во малкуцка послободен превод): „надежен талент“ (‘шјо̀у ‘ца́ј) – што на кандидатот му овозможувало да земе служба во рамките на пониско рамниште; „воздигнат човек“ (џју̌ же́н) – што го квалификувало кандидатот за служба на средно рамниште; и „претставен господин“ (џѝн шѝ’) – што на кандидатот му давало можност да служи на највисоко рамниште, како и во централната администрација. Наједноставно е овие титули да ги споредиме со – „бакалаурат“, „магистратура“ и „докторатура“ од современиот академски систем. Сега доаѓаме до главното: Можеби ќе ви прозвучи чудно тоа што на Државните испити се полагало и составување поезија, а воедно и анализа на поетски остварувања, и тоа на прво место!

И јас сум се чудел зошто било така, па најсетне си оформив за себе одговор, за којшто, сепак, од аспект на историската веродостојност, не гарантирам дека е нужно точен. Има еден пасус од древниот конфуцијански философ Менциј (Мѐнг Ци̌’; 372-289 п.н.е.) кога кралот Ху̀ј од Лја́нг (370-319 п.н.е.), кој стоејќи крај брегот на едно езерце, од каде што ги гледал дивите гуски и елените, прашал дали и доблесните луѓе наоѓаат задоволство во такви нешта, на што Менциј му одговорил: „Човек, кој најпрвин е доблесен, може сетне да почувствува задоволство и од овие работи; меѓутоа, таквиот, кој не е доблесен, дури и соочен со вакви глетки, пак нема да вкуси никакво задоволство.“ Имено, способноста да се почувствува естетско задоволство, можноста да се ужива во убавото, зависи од етичката состојба на човека.

 Би сакал мотивот за вклучување на поезијата како предмет за полагање на Државните испити да лежел токму во увереноста дека ако некој умее да твори убава поезија, доколку е способен, како што рековме, да биде допрен од неа, тогаш, зар би можел тој да биде лош човек? На горе-долу објективен начин може да се оценат знаењата, способностите на разни полиња, но и најголемиот зналец или стручњак пак би можел од морална гледна точка да се покаже нечовек, но преку умеењето да се песнотвори убаво кандидатот посведочува дека од морално гледиште е вистински човек. Видете, оваа теза е проблематична по себе, но мора да се каже дека претпоставките зад неа делуваат привлечно, и премногу привлечно…

Всушност, уште и самиот Конфуциј (551-479 п.н.е.), кога говори за класичната Книга на песните (која, ако се сеќавате, беше спомната на почетокот), од етичка гледна точка заклучува:

 

„Има три стотини песни во Книгата на песните, а сите нив ги опишува само една единствена реченица: ,Без ниту една зла мисла!‘“

 

Оттаму, Конфуциј во поезијата гледа воспитувач од доверба на човечката природа, која беспрекорно го учи човека како да биде човек од секој аспект:

 

„Поезијата ќе ве научи како да си ги изразувате чувствата; како да увидувате; како да се дружите, како да го си го искажувате негодувањето. Тие ќе ви укажат како близу да му служите на татко ви, а подалеку – на владетелот.“

 

Сево ова најсетне довело до тоа поимите книжевник, односно, поет, и чиновник, државник, безмалку да се поистоветат во класичната кинеска култура. Така, ако се загледате во биографиите на кинеските поети низ историјата, пред очи ќе ви се нанижи цела поредица на државни службеници, администратори, политичари и политиканти, дипломати, генерали, премиери, цареви… Поезијата за кинеските чиновници и политички дејци во тие околности претставувала средство, со кое, меѓу останатото, тие комуницирале помеѓу себе, изразувале политички ставови, но и политички протест, изнесувале барања, се препирале едни со други… то ест, низ поезијата го живееле политичкиот живот.  

Охридското Езеро, колежот и убавината 

Помнам како пред извесен број на години присуствував на еден од редовните ритуали на Струшките вечери на поезијата, кога збраните поети на кораб врз водите на Охридското езеро го составуваа и обзнануваа своето поетско послание за мир во светот. Содржината на посланието се одликуваше, како што впрочем е типично за такви прилики, со (за мој вкус) вишок сентиментализам и морализам. Но друга една мисла во тој миг ме натера да се насмеам „под мустак“: Имено, од каде тоа сме заклучиле дека поезијата како поезија нужно е на страната на мирот?

Всушност, ако погледнеме, отсекогаш поезијата умеела и тоа како да се залага за војна, да биде средство за побудување војни, и притоа да не престане да биде убава. Се сеќавате на Солон (630-560 п.н.е.), атинскиот законодавец, така? Кога после неуспесите што Атињаните ги претрпеле во обидите да се преземе островот Саламина од соседниот полис Мегара бил донесен закон, со којшто се забранувало покренување на формален предлог со повик за освојување на островот, Солон изнашол начин да ја заобиколи таа одредба со тоа што на агората почнал да повикува на војна за Саламина не преку формализиран предлог, туку со песна, со елегија:

 

И Фолегандриец, Сикинет, граѓанин непознат некој,

Поскоро јас би бил, одошто Атињанин лош!

Зашто брзо кај луѓе глас ќе се прошири дека –

Некојси атички маж издал саламински крај.

…

Ајде за Саламина, островот прекрасен, сега

Да поведеме бој и да отфрлиме срам!

 

Значи, военоподбуцнувачка поезија! Од друга страна, имаме поети, кои и самиот зовриен боен метеж умееле да го преточат во стихови со заведувачка сила. На ум тука ми паѓа Тиртај (circa средина на VII век п.н.е.), кој, како што и му доликува на некој што си нашол дом во Лакедајмон, поезијата си ја дестилира, небаре лута ракија, од уште полутиот бој на Спартанците:

 

Красна е смрт меѓу првите борци, кога ќе падне

Храбар и доблесен маж, воин за родина, дом.

…

Секој првоборец млад копје да дигне во вис,

Смело со жестока душа нека ги прифати радо

Црните Мрии, смрт, како сончевиот зрак!

Знајте дека дела на злокобен Арес се мрачни,

Добро испробајте гнев, страшен научете бој!

 

Да посочам само, ако досега не препознавте, дека преводот на двеве последни песни (и онаа настаната во Атина, и таа настаната во Спарта) е на Елена Колева.

Сепак, способноста на поезијата да ги претвори во привлечна убавина дури и самиот колеж, смртта и болката при гаснењето на животот, ретко каде толку дошла до израз како во некои од пеењата на Махабхарата, при што добиваш впечаток дека исчезнала секаква разлика помеѓу морбидното и убавото:

 

Воини крвјосани, лежат спрострени на поле,

Некои од живот лишени, во смртен молк,

Други, пак, стенкаат со тегобен екот,

А земјата, сета шарена, китнее од ‘вие тела.

Посрмена таа со раце на јунаци силни,

В сандаловина миросани, с’ алки и ширити кожни,

Со распорени бедра небаре слонови сурли,

Отсечени глави под турбани со бисерен вез,

А обетки ѝ се алтан очи на паднати борци,

Така што, о Бхарата, земјата би прекрасна на лика,

И бојново ни поле, попрскано со крвје,

Со сјајни оклопи и златни изработки без број,

Блесна во надумна убавина под зрак на нежен пламен.

 

Поезијата умее да биде застрашувачка. Таа е двосмислен феномен, не ви ја собира во удобните замисли на морализаторското самозадоволство и не вирее таа под сенката на пријатната политичка коректничкост. Обидувајќи се да исфантазирам соодветна алегорија за поезијата, ми текна на еден исказ од заклучниот дел на Лавот, вештерката и орманот (1950), првиот роман од серијата Летописите на Нарнија од Клајв С. Луис (1898-1963), каде што за Аслан се вели:

 

„Ќе доаѓа тој и ќе си заминува… Еден ден ќе го видиш, а следниот веќе не. Не љуби тој да биде врзан на едно место… Знаеш, тој е див. Не е питом лав.“

 

     По сѐ изгледа, токму таква е и поезијата – неприпитомена лавица…

Под поетски патронат

 

            Интересно, зошто поприродно ни звучи изразот „национален поет“, одошто, да речеме, „национален сликар“, „национален романсиер“ или „национален архитект“? Од каде тоа дадена заедница некако поинтимно е спремна да прифати нечија поезија како своја, родна, отколку друга уметничка пројава? Уверен сум дека причината за тоа лежи во самата суштина на поезијата како првична уметност, чие градиво е самиот јазик, со којшто секој од нас, нели, располага. Кога со усните или само со мислите, туку така, во од, репродуцирам нечија песна, зарем со тоа не добивам чувство дека сум станал во извесна смисла на зборот нејзин соавтор? А ќе признаете, тешко дека некој на сличен начин би можел да „репродуцира“ скулптура, слика, па дури и роман или драма.

            Значи, единствено поезијата ја има таа способност неосетно да ти влезе под кожа и да ја почувствуваш како дел од тебе. Во определен историски миг, пак, се случува некој поет со своето творештво да „влезе под кожа“ на цел еден народ, па бидува така прифатен за своевиден негов патрон, чијашто поезијата небаре бдее и патеводи со националната судбина. Понекогаш поетот ја има таа среќа до толкава мера биде слеан со колективниот глас, дотаму што во неговото творештво веќе се губи разликата помеѓу авторското и народното. Како таков пример, на прва мисла ми доаѓа Рабиндранат Тагоре (1861-1941), кој е творец на „висока“ поезија, којашто (сосем заслужено) си стекнала и Нобелова награда (1913), но истовремено таа толку се впила во сите пори на неговиот Потконтинент, што на мнозина им се присторила како да извира од самите нив, небаре пеена со сопствениот им глас, дури и во политичка смисла… Имено тој ја има таа ретка чест негови песни да бидат одбрани како химни на две држави: Џана гана мана на Индија и Амар шонар Бангла на Бангладеш. Понатаму, песните на Тагоре без престан се преточувани во музички спотови, па и нумери во боливудски филмови… Дури и се сомневам дека многумина од оние, кои нив ги гледаат и слушаат, воопшто се свесни дека тие имаат конкретен автор…

            Којзнае, како што народите си одбираат патрон поет, можеби и секој човек, во склад со сопствената настроеност си наоѓа и нечија поезија, со која може да се слее. Ако е така, кога и ние поинтровертните би требало да си избереме таков патрон, јас го предлагам иранскиот поет Сохраб Сепехри (1928-1980), чија нарав самиот си ја исцртал со стиховите подоцна нанижани и врз неговиот гроб во родниот му Кашан:

 

Сакаш ли да ми пријдеш,

Кроце, крадешкум ти чекори,

Како не би го скршил

Порцеланот на мојата осаменост…

 

 

Apologia Mahabharatae

            Припомнувајќи си на оној цитат од Махабхарата што пред еден два пасуса го наведов, се исплашив да не помислите дека целата таа е во таков дух. Не. Напати излудувачката полифоничност на Махабхарата содржи во себе полноводна речна мрежа од различни, често и спротивставени гласови. Така, во првите поглавја од нејзината дванаесетта книга го наоѓаме кутриот Јудиштира, победникот на битката на Курукшетра, стаписан од цената на победата, како ги изнесува можеби едни од најиздржаните аргументи во полза на она што ние денес го нарекуваме пацифизам, за веднаш со него да стапат во дијалог помладите му браќа со не помалку издржани аргументи против можноста за пацифизам. Но да го оставиме овој разговор да се одвива и понатаму, а ние ќе чуеме сал одрезок од она што најстариот брат го вели:  

 

Проклето нек’ е воинско дело, клети и моќ и чест,

А налет и гнев што ни донесе ваква беда.

Благословени се прошка, воздржание и чистота,

Одрекување со смирение, без желба за насилство,

Со реч на вистина, ко што чинат отшелници шумски.

Нас, пак, надуени од суета и гордост, од алчност и глупост,

Пуста страст за уживање во сладост на власта

Нѐ доведе до ова дереџе кобно…