НАУЧИ ДА ПИШУВАШ (9) Кратки или долги реченици, прашање е сега!
Дилемата не е токму Хамлетовска, но е сериозна. Многубројни и сериозни аргументи говорат во прилог на определбата за кратки наместо за долги реченици. Кратките реченици – а особено тие во кои се употребени активни наместо пасивни глаголски форми – во принцип се појасни, полесни за изговарање и за читање, а ако му се верува на Густав Флобер, бездруго и поубави. Според тоа, не треба многу да се размислуваме – секогаш кога можеме нашата мисла да ја изразиме со кратка наместо со долга реченица, треба да го сториме го тоа.
Веќе нагласивме дека наједноставниот и најбезболен начин за кратење на речениците е отстранувањето на т.н. експлицитна редунданција, како во примерите: заедничка соработка (секоја соработка е заедничка), Тој победи на крајот на натпреварот (може ли да се победи среде натпреварот?), 2.300 долари по глава на жител (не е неопходно она по глава, доволно е да се каже по жител) итн.
Импрегнирање на речениците
Речениците можеме да ги импрегнираме и со употреба на синоними (сети се на зборовите на Орвел: „Никогаш не употребувај долг збор, ако краток може да заврши работа“), но и со кратење на сите зборови или фрази кои не се експлицитно редундантни, а сепак не се неопходни или се веќе спомнати во поширокиот контекст.
Ќе се обидеме така да ја скратиме реченицата Потпретседателот на Владата на Република Македонија за економски прашања, Зоран Ставревски, во интервју за Глас на Америка, програма на македонски јазик, вели дека во Македонија може да се очекуваат промени во правец на намалување на сиромаштијата и на невработеноста во следните две години.
Фразата Потпретседателот на Владата на Република Македонија за економски прашања, Зоран Ставревски, ќе ја скратиме заменувајќи ја со синоним – вицепремиерот за економски прашања Зоран Ставревски (експлицитно редундантна е додавката на Република Македонија и затоа неа, едноставно, ќе ја избришеме). Фразата програма на македонски, која ја дообјаснува фразата Глас на Америка, не е експлицитно редундантна, но не е неопходна. Можеме да ја скратиме и да ја поедноставиме и бирократската конструкција може да се очекуваат промени во правец на намалување на сиромаштијата и на невработеноста – пократко и појасно е да се каже дека може да се очекува намалување на сиромаштијата и на невработеноста.
Така, кога ќе ги извршиме сите неопходни скратувања, ја добиваме следнава реченица: Вицепремиерот за економски прашања Зоран Ставревски, во интервју за Глас на Америка, вели дека во Македонија може да се очекува намалување на сиромаштијата и на невработеноста во следните две години. Можеме да одиме и чекор понатаму – да ги доближиме подметот и прирокот и да се определиме за поинаков акцент во реченицата: Сиромаштијата и невработеноста во Македонија може да се намалат во следните две години, изјави вицепремиерот за економски прашања Зоран Ставревски, во интервју за Глас на Америка.
Ајде сега малку да експериментираме. Да се обидеме да ја скратиме оваа реченица до ниво на една куса, лапидарна мисла. Можеме со голема доза на сигурност да претпоставиме дека Ставревски е доволно познат и актуелен што самото негово презиме е синоним на фразата вицепремиерот за економски прашања Зоран Ставревски. Исто така, ќе претпоставиме дека во случајов е поважна содржината на изјавата одошто медиумот за кој кажана, па фразата во интервју за Глас на Америка ќе ја исфрлиме како одвишна. Уште малку препишување (rewriting) и еве го резултатот: Помалку невработеност и сиромаштија за две години, вети Ставревски. Добивме една флеш- реченица, која се доближува до нешто што би можело да биде воведна (интро) реченица во нашиот лид или дури и наслов на текстот. Ваквото кратење е техника карактеристична за новинарскиот израз.
Во оваа, деветта по ред статија, во серијата статии посветени на луѓето што сакаат да ја унапредат вештината на пишување, како и во следната, ќе стане збор за уште едно многу важно прашање при пишувањето – дали се се определиме за кратки или за долги реченици, но и дали за прости или за сложени? Во овој дел од мојата книга „Научи да пишуваш“ посериозно се отклонив од „доктрината“ на јазичарите и предложив малку послободен, покреативен пристап. Се надевам дека за вас тоа ќе биде поучно, но и предизвикувачко.
Клаузата не смее да настрада
Значи, да заклучиме: речениците се кратат со отстранување на редундантните зборови и фрази, со исфрлање на непотребните секундарни елементи во реченицата (атрибути, апозиции и прилошки форми), како и со исфрлање на сите модални фрази кои не се битни за смислата на реченицата, а и онака немаат никаква граматичка функција.
Но, мора да бидеме многу внимателни, зашто кратењето не смее да ги засегне примарните делови на реченицата и особено нејзиниот најважен дел, клаузата. За жал, денес, особено во јазикот присутен на телевизија, тоа е многу чест случај – речениците го губат најважното, прирокот (глаголот), кој е носител на дејствието, на предикатниот однос. Така е во примерот: ВМРО-ДПМНЕ со остра осуда на изјавата на Заев, дека за СДСМ е прифатливо име со географска одредница. Малку подолу, во истиот текст, пак истата груба грешка: СДСМ веднаш со одговор. Никаде го нема глаголот.
Стана манир телевизиските извештаи да почнуваат со серии реченици во кои е испуштен глаголот, како во следниов пример: Два дена пред црковно-народниот собор, неединство меѓу македонските владици. Во синодот две струи. Едните, во името да се додаде и Охридска архиепископија. Другите, нема потреба од какви било интервенции. Просто неверојатно, во сите четири реченици е испуштен глаголот! Новинарот тоа веројатно го сторил со силна желба воведните реченици во неговиот извештај да добијат силина на ударни наслови (и навистина, потоа спомнатиот извештај продолжува со нормални реченици). Но, ппомислата дека отсуството на глаголот ги прави ваквите конструкции насловни е апсолутно погрешна – авторот не знае дека едно од најважните стилистички барања е насловот да содржи токму активен глагол.
Според тоа, пристапот на новинарот е лош. Неговите реченици не само што ништо не би изгубиле, туку би добиле сила, ако содржат глаголи. На пример, вака: Два дена пред црковно-народниот собор, владее неединство меѓу македонските владици. Во Синодот битка бијат две струи. Едните бараат во името да се додаде и Охридска архиепископија. Другите велат дека нема потреба од какви било интервенции. Со малку послободни интервенции во текстот, може и посилно: Два дена пред црковно-народниот собор, македонските владици се поделија. Во Синодот војуваат две струи. Едните атакуваат во името да се додаде и Охридска архиепископија, а другите се бранат и не сакаат да слушнат за какви било интервенции.
Телеграфскиот стил го уништува ритамот
Императивот да се пишуваат јасни и кратки реченици може да прерасне и во непријатен манир. Тоа пак нѐ враќа на „Хамлетовската“ дилема што ја поставивме – дали секогаш кратките реченици се најдобриот избор? Следниот пример ќе ни помогне да ја решиме дилемата:
Четириесет слаткарници се затворени во Старата скопска чаршија. Министерството за здравство, Санитарната инспекција и Дирекцијата за храна беа во заедничка акција. Инспекторите прочешлале 137 објекти. Утврдиле дека една третина не ги исполнуваат хигиенските услови. Првичните резултати покажале дека во слаткарницата „Ринија“ врие од бактерии, повеќето фекални. Пронајдени се ешерихија коли, стафилокока, протсу, колифирмни бактерии. На Инфективната клиника помош побарале 80 луѓе. Од нив 64 се хоспитализирани. Никој не е во критична состојба, велат лекарите. Тие не паметат ваква епидемија на труење досега. Семејствата на затруените се огорчени. За сопственикот на „Ринија“ тие најавуваат кривични пријави.
Недостасува меѓу речениците да пишува уште по едно „стоп“, па да добиеме една убава телеграма. Пишувањето на ваков начин го нарекуваме и телеграфски стил. Тој го уништува нормалниот ритам во реченицата. Нашиот текст како да боледува од тахикардија. Нормален ритам се добива со наизменична употреба на долги и кратки реченици. Затоа, многу често е неопходно кратките реченици да се комбинираат во подолги, а понекогаш и во сложени реченици.
Еве како во наведениот пример можат да се спојат две речници: реченицата Министерството, Санитарната инспекција и Дирекцијата за храна беа во заедничка акција и реченицата Инспекторите прочешлале 137 објекти. Бидејќи инспекторите се од трите наведени институции (станува збор за заедничка акција, нели), зборот може да се исфрли како експлицитно редундантен. Фразата во заедничка акција е имплицитно редунданта и може да се исфрли или да се замени со зборот заедно. Да не заборавиме, клишираниот израз прочешлале ќе го замениме со неутралниот збор испитале. И така, двете реченици ќе ги споиме во една: Министерството, Санитарната инспекција и Дирекцијата за храна заедно испитале 137 објекти.
Со едноставно пребројување може да заклучиме дека наместо 12 зборови во двете кратки реченици (без сврзници и предлози), сега имаме 9 зборови, во единствена, развиена реченица. Наспроти претпоставката дека кратките реченици секогаш, без исклучок, штедат простор, ефектот од процесот на развивање на реченицата е евидентен- се зголемува економичноста на изразот. А да не зборуваме за стилистичкиот ефект, во поглед на нормализирањето на ритамот во реченицата.
На сличен начин можат да се поврзат и други реченици во текстот. На пример, реченицата Првичните резултати покажале дека во слаткарницата „Ринија“ врие од бактерии, повеќето фекални и реченицата Пронајдени се ешерихија коли, стафилокока, протсу, колифирмни бактерии. Вака: Првичните резултати покажале дека во слаткарницата „Ринија“ врие од ешерихија коли, стафилокока, протсу, колифирмни и други, главно фекални бактерии. И тука заштедивме еден збор.
Можеме да ги споиме и следните две реченици: Семејствата на затруените се огорчени и За сопственикот на „Ринија“ тие најавуваат кривични пријави. Малку покреативно: Огорчени, семејствата на затруените за сопственикот на „Ринија“ најавуваат кривични пријави. Развивме убава реченица и ќаривме уште еден збор.
Еве го сега целиот текст, после наведените интервенции: Четириесет слаткарници се затворени во Старата скопска чаршија. Министерството, Санитарната инспекција и Дирекцијата за храна заедно испитале 137 објекти. Утврдиле дека една третина не ги исполнуваат хигиенски услови. Првичните резултати покажале дека во слаткарницата „Ринија“ врие од ешерихија коли, стафилокока, протсу, колифирмни и други, главно фекални бактерии. На Инфективната клиника помош побарале 80 луѓе. Од нив 64 се хоспитализирани. Никој не е во критична состојба, велат лекарите. Тие не паметат ваква епидемија на труење досега. Огорчени, семејствата на затруените за сопственикот на „Ринија“ најавуваат кривични пријави.
Како до развиена реченица?
Еве сличен пример на текст напишан во телеграфски стил: Поканата за НАТО цврсто останува. Но, само ако се реши името. Разочарувањето од изборите отвора нови стравувања. Јаап де хоп Шефер праќа загрижувачки пораки и околу кохабитацијата во Македонија. И Европската унија со слични предупредувања. Оли Рен ги потсетува властите во Скопје каде е всушност клучот. Политичкиот дијалог помеѓу партиите е важен елемент на демократијата, потсетува тој. Црвенковски го уверува Рен дека во Македонија има политичка воља за исполнување на условите.
Кога читаме еден ваков текст, се потсетуваме на еден факт што веројатно го подзаборавивме во оваа наша дебата за долгите и за кратките реченици – императив број еден бездруго е да не се загрози когнитивната функција на исказот. Со други зборови, попусто е речениците да се кратки и економични, ако читателот не знае за што станува збор. Не мора сите да знаат кои се и што се господата Шефер и Рен, па дури ни кој е и што е Црвенковски – но, тие информации се од суштинско значење за овој конкретен текст да добие смисла.
Затоа, со употреба на соодветни атрибути и апозиции, мора јасно да соопштиме дека во текстот станува збор за важна размена на политички оцени меѓу генералниот секретар на НАТО, комесарот на ЕУ за проширување и шефот на нашата држава. Освен тоа, неопходно е да се изврши проширување за реченицата Но, само ако се реши името, за таа да стане јасна (како тоа, да се реши името?). Во реченицата И Европската Унија со слични предупредувања, пак, ќе мора да додадеме глагол, за да воспоставиме предикатен однос.
Така, со развивање на речениците и со други помали интервенции, добиваме еден ваков, малку подолг, но многу појасен текст: Поканата за НАТО цврсто останува, но само ако се реши проблемот со името. Разочарувањето од изборите отвора нови стравувања. Генералниот секретар на НАТО, Јаап де хоп Шефер, испраќа загрижувачки пораки и за кохабитацијата во Македонија. И Европската унија упатува слични предупредувања. Оли Рен, нејзиниот комесар за проширување, ги потсетува властите во Скопје каде е всушност клучот. Политичкиот дијалог е важен елемент на демократијата, вели тој. Претседателот Бранко Црвенковски го уверува Рен дека во Македонија има политичка воља за исполнување на условите.
Мајсторот Маркес…
Расправата за долгите и за кратките реченици ја почнавме со тезата дека кратката реченица е привилегија на вистинските мајстори на перото. Но, не помала мајсторија е да се напише и долга реченица. Еве пример на една таква реченица, реченица-приказна, од романот „Есента на патријархот“ на Габриел Гарсија Маркес:
Јас и генералов бевме генерали во федералистичката војска во граѓанската војна и со помош на морнаричката пешадија на грингосите од Англија го урнисавме стариот режим на аристократијата за да воспоставиме воена хунта од шест генерали, во која секој од нас си имаше своја територија и своја војска, а господинов генерал, бидејќи појак од секој од нас поединечно но послаб од двајца од нас здружени, ни беше претседател кај кого се собиравме за со печење од мисир и пола гуде да си славиме родендени, имендени и такви веселби на кои ние двајцата никогаш не пиевме, а другите четворица, заедно со своите телохранители, се опиваа како магариња и се резилеа на најгрд начин, при што еднаш се случило пијани како земја и со оружјето на готовс да позаспијат во ноќта кога трештил гром а тие, вџашени, отвориле оган едни на други и се испотепале, а јас, без да знам што точно се случило, помислив дека генералов решил да ни ја скине сенката на сите, па од страв избегав во џунглата и потем неколку години се криев по селата, преправен како патувачки свирач на лира, следејќи како генералов откако остана сам во хунтата изгради пруги до најзафрлените места од нашата татковина и почна да патува со воз, интересирајќи се божем за секојдневниот живот на луѓето, а всушност неговите телохранители цело време ме ловеа мене безуспешно, оти јас секогаш успевав да им побегнам, поради што се раширил глас дека сум дух, дека можам да се претворам во разни животни, дека сум можел дури и да се претворам во дрво покрај патот, сѐ до оној ден кога генералов случајно, на една железничка станица, во толпата која му извикуваше пароли за вечен живот, ме здогледал, ама наместо да ги нас’ска своите џелати кон мене, тој самиот, невооружен, ми пријде и ме поздрави весело, од што јас повеќе се исплашив иако имав оружје и бев спремен со мачетата шницли да го направам, ама помислив дека неговата вооружена придружба веднаш ќе ме парчоса, па затоа му се поклонив и му понудив да му станам пријател и негов телохранител, на што тој се насмеа и прифати, велејќи дека против непобедлив непријател единствено оружје кое ни преостанува е пријателството и затоа оттогаш па сѐ до ден денес верно му служам.
Погрешно е мислењето дека долгите реченици не можат да се прочитаат и да се запаметат. Верно, во новинарството има едно вакво правило – добра е таа реченица што може да се изговори лесно и во еден здив, да се запамети и веднаш да се повтори. Тука се крие и еден од најдобрите совети за саморедактирање: секоја реченица прочитај ја на глас и повтори ја – ако врви, добра е. Но сепак, кој вели дека мора да се чита и да се репродуцира реченица по реченица?
Развиените, јасни, прегледни и убави, иако долги реченици, се одликуваат со интонациски амплитуди и пресврти, што предизвикуваат уживање кога се читаат. Можете ли да замислите какво доживување би било кога оваа прекрасна реченица на Маркес би ја прочитал еден добар актер, кој во неа би внел богатство на интонациски пресврти? Зарем е толку тешко да се запомни приказната во оваа реченица, ако внимателно се ислуша? И не вреди ли понекогаш да се вложи напор нешто да се разбере, за во него да се ужива?
(Во следното продолжение: Сложените реченици – на делење! Но и тука име едно „но“…)
Фотографија: pixabay.com