ДАНОЦИТЕ ЗА САМЦИ СЕ „СКРИЕНИ“ ВО ДАНОЧНИ СТИМУЛАЦИИ Да не се лажеме, луѓето во многу западни земји скапо ја плаќаат својата одлука да живеат без да оформат семејства!

Праксата на воведување експлицитен „данок за самци“ или „данок за бесплодност“ ѝ припаѓа на минатото.

Советскиот сојуз воведе „данок на бесплодност“ од 6% во периодот од 1941 до 1990  година, за мажи на возраст од 25 до 50 години и за жени од 20 до 45 години. Полска од 1946 до 1973 година имаше „данок на самци“, или без деца („bykowe“). Романија под Чаушеску од 1977 до 1989 година ги оданочуваше невенчаните лица или парови без деца помлади од 45–50 години со даночна стапка од 8% до10%. Унгарија кратко воведе таков данок (4%) во 1953 година, но тој беше укинат во 1957 година.

Ова се дел од примерите од авторитарните режими пред падот на Железната завеса, за кои има достапни податоци на интернет. Такви примери во западниот свет речиси нема. И денес во светот нема јасна примена на експлицитен данок за немажени и неженети лица. Во многу даночни системи (САД, Европа) има различен третман на даноци врз основа на брачен статус, но тоа е имплицитно оданочување, преку скали и отстапки за брачните парови и за даночните обврзници кои имаат деца.

Иако моментално не се применува, идејата за данок на бесплодност или за самци повремено се разгледува на политичката или на академската сцена во некои земји (Русија, Кина и некои други). Засега, без примена во праксата. Но, затоа пак,  имплицитните даночни мерки коишто ги фавозизираат брачните парови се многу распространети и во западните демократии, каде што се користат како индиректна демографска или социјална политика.

Во пар е секаде полесно

Зборуваме, значи, за системи на имплицитни даночни поттикнувања на брачните парови и на раѓањето деца. Наместо да воведе експлитни даноци за самци или за бездетност, државата нуди олеснувања, пониски стапки или поволни даночни скали за брачни парови. На тој начин, самците ефективно плаќаат повеќе, без тоа директно да се нарече „данок за самци“.

Еден од таквите модели е т.н. споено оданочување („Joint Тaxation’). Парот поднесува една даночна пријава. Приходот се собира, но данокот се пресметува според поповолна скала (или се дели на два дела за пресметка). Овој модел е најповолен за брачни парови во кои едниот партнер има висока плата, а другиот ниска. Типичен модел на вакво оданочување има во Германија („Ehegattensplitting“).

Втор распространет модел се повисоките лични одбитоци за данок за брачните парови, или дури и ослободувањата од плаќање данок. Самецот има помал или нула одбиток, а тоа значи повисока даночна основица. Пример за ваков модел е Франција („Quotient familial“), каде приходот се дели на даночни „делови“ според семејниот состав (брачни партнери, деца). Колку повеќе членови, толку пониска ефективна даночна стапка.

Има држави кои нудат директни попусти (кредити) за брачни парови, или за семејства со деца. Иако кредитите за деца се почести, некои системи имаат и брачни кредити. Пример за овој модел се САД, каде има „Married Filing Jointly“ или  „Child Tax Credit“ и други семејни олеснувања.

Во САД и во некои други земји, за самците и за брачните парови има различни даночни скали или граници на стапките. Самците побрзо влегуваат во повисока даночна стапка. Во некои земји има пониски даноци на имот при наследување меѓу брачни партнери. Има и намалени даноци на трансфери, како и други специјални олеснувања за брачните заедници.

Важно е да се нагласи дека некои од овие мерки делуваат стимулативно за брачните парови, но во некои случаи истите мерки се дизајнирани така што делуваат дестимулативно – на пример, во системот на споените даноци, ефектот врз сопружниците со нееднакви приходи е поволен, но кога двајцата сопружници имаат високи приходи, тогаш се високо и на пригресивната даночна скала и тогаш и двајцата губат.

Како функционира системот „Ehegattensplitting“ во Германија?

Како што рековме, системот за заедничко оданочување на брачните партнери е карактеристичен за Германија. Наместо да се оданочуваат одвоено, приходите на брачните партнери се собираат, се делат на два дела, се пресметува данокот за тој „половичен“ приход, а потоа се множи со 2. Резултатот на прогресивната даночна скала е пониска ефективна стапка.

Да појасниме: германскиот данок на доход („Einkommensteuer“) има прогресивна структура. Според податоци за 2024 година, за годишен приход до 11.604 евра, стапката е 0%. Од 11.605 евра до 66.761 евра, стапкатс прогресивно расте од 14% до 42%. За годишно приходи над 277.826 евра, стапката е 45%.

Да земеме за пример самец со годишен приход од 80.000 евра. По одбитокот за основните лични потреби, основицата за оданочување му е 68.000 евра. Данокот што ќе го плати ќе изнесува меѓу 24.000 и 25.500 евра.

Сега ова да го споредиме со брачен пар со ист годишен вкупен приход (80.000 евра), при што едниот ги заработува тие пари, а вториот партнер е со 0 евра приходи. Ако заработката се подели на два дела (значи, по 40.000 евра годишно), на тој поединечен приход секој ќе плати данок од 8.500 евра или двајцата вкупно 17.000 евра. Тоа е 8.000 евра помалку од ситуацијата кога за „самечки“ приход од 80.000 евра се плаќа данок од 25.000 евра.

Нема дилема дека ова е огромна стимулација за брачниот пар. Зошто се случува тоа? Без „splitting“,  целиот доход (80.000 евра) оди високо на прогресивната скала. Со „splitting“,  секој „половичен“ доход е пониско на скалата.

Искуствата во Германија велат дека „Ehegattensplitting“ системот најмногу им користи на семејствата со нееднакви приходи на партнерите. Практично, државата поттикнува класичен модел со еден „breadwinner“. Тоа одговара на доминантниот или можеби повеќе на посакуваниот модел на патријалхално германско семејство. Како и да е, иако во Германија нема експлицитен „данок за самци“, де факто самците плаќаат повисок ефективен данок

Да не го заборавиме и фактот дека во Германија има и други даночни стимулации за брачните заедници. На пример, додаток за деца („Kinderfreibetrag“). Од друга страна, за разведени и за невенчани партнери, нема „splitting“ систем. За истополовите бракови, пак, важат истите правила.

Што е тоа „Quotient Familial“?

Основната идеја на моделот во Франција е приходот на домаќинството да се подели на бројот на даночни делови („parts fiscales“). Данокот се пресметува врз тој поделениот дел, а потоа се множи со бројот на делови. Резултатот е јасен: колку повеќе делови, толку понизок ефективен данок (поради прогресивната скала на оданичување). Целта на овој систем е да се поддржат семејствата и луѓето со издржувани лица (деца).

Како се бројат деловите на семејството („parts fiscales“)? Стандардно правило во Франција е ова: самецот е 1 дел, брачниот пар е 2 дела, 1 дете е 0,5 дел,  2 деца се 1 дел (0,5 + 0,5), но 3 деца се 2 дела. Третото дете и секое следно дете се брои како 1 дел.

Целиот приход што е предмет на оданочување се дели на делови. Француската даночна скала е прогресивна: за годишен приход до околу 11.000 евра стапката е 0%, од 11.295 евра до 28.797 евра стапката е 11%, од 28.798 евра до 82.341 евра таа е 30%, од 82.342 евра до 177.106 евра стапката е 41%, а над 177.106 евра- 45%. И ова се ориентациони податоци за 2024 година.

Е сега, ако еден самец има приход за оданочување од 60.000 евра, тој ќе плати вкупен данок од 11.300 евра (0 евра по првата скала, 1.930 евра по втората скала и 9.370 евра по третата скала). Во брачен пар без деца со вкупен доход од 60.000 евра, секој од партнерите ќе плати по 6.700 евра помалку. Кај брачен пар со 2 деца, данокот за намалува за илјадници евра!

За еден ист вкупен доход се плаќа многу понизок ефективен данок ако се подели во повеќе делови. Тоа значи дека брачниот партнер носи заштеда, а децата – уште поголема заштеда.

Овде треба да се додаде дека Франција има „plafond du quotient familial“, а тоа значи дека ја лимитира максималната корист на системот, за да се избегне премногу голема разлика кај најбогатите семејства. Како и да е, во оваа земја нема формален „данок за самци“, но системот прави самците да немаат никаква поделба на доходот и така тие влегуваат подлабоко во прогресивната скала.

Како изгледа јапонскиот систем?

Јапонија нема „splitting“ систем, или поделба на делови, како Германија и Франција, но оваа земја користи систем на одбитоци („allowances“ и „deductions“) и кредити за оданочување на доходот. “Кваката” е тоа тоа што големиот број специфични одбитоци можат да ги користат само луѓе со издржувани лица (деца, брачни партнери без доход и слично).

Еден од главните даночни одбитоци релевантен за брак и за семејство е т.н. брачен одбиток („Spousal Deduction“ или „Haigūsha kōjo“). Тој се однесува на лица кои имаат брачен партнер со мал приход. На пример, ако партнерот заработува помалку од околу 480.000 јени годишно (околу 3.000 еврa), главниот заработувач во семејството добива одбиток од 380.000 јени (2.400 евра) од својот оданочлив доход.

За партнер со мал, но не сосема нула годишен приход (од 480.000 до 1.230.000 јени), олеснувањето постепено се намалува. Нема сомневање дека системот е дизајниран за да се охрабрат бракот и „традиционалното семејство“ со еден главен заработувач.

Постои и одбиток за секое издржувано дете или за друг зависен член на семејството. На пример, 380.000 јени (2.400 евра) по дете.

Како изгледа сево ова во праксата?

На пример, самец со годишен приход од 5.000.000 јени (околу 31.500 евра), ќе плати данок од 3.000 до 3.200 евра. Ако тој ист човек е главен заработувач во семејство, со брачен партнер и 2 деца, даночната основица на истиот приход ќе му се намали за 7.200 евра. Тој ќе плати данок од 1.900 до 2.000 евра. Разликата е огромни 1.000 евра!

Така тоа го прават Австралијанците

Австралија нема ни „Joint Taxation“ (заедничко оданочување на брачни парови како во Германија) ни „parts“ како Франција. Секој возрасен плаќа индивидуален данок на својот приход.

Но, семејствата и брачните парови добиваат огромни бенефиции преку даночни попусти („Offsets’), директни трансфери („Family Tax Benefit“) и субвенции (“Child Care Subsidy“). Резултатот повторно е ист: ефективно помал фискален товар за семејствата, а поголем за самците.

„Family Tax Benefit“ (FTB) директно им се исплаќа на семејства со деца и е поделен на два дела. FTB Part A се плаќа за секое дете (тестирано според семејниот приход), приближно од 2.000 до 4.000 австралиски долари годишно по дете. Ова се намалува ако семејниот годишен приход надминува 58.000 австралиски долари. FTB Part B, пак, е дополнителна субвенција за семејства со еден главен заработувач и изнесува до 3.000 австралиски долари годишно. И овој систем видливо е насочен кон традиционалниот модел на семејство (еден родител дома).

Но, Австралијанците имаат и „Child Care Subsidy“ (CCS) – Владата плаќа дел од трошоците за згрижување деца. Стапката на субвенција зависи од семејниот годишен приход: на семејствата со под 80.000 австралиски долари им се субвенционира 90% од трошокот. Субвенцијата се намалува со растот на приходите, но на семејства со приходи од 300.000 австралиски долари, на пример, им се субвенционира 50% од трошокот.

Даночните попусти „Low Income Tax Offset“ (LITO) и „Low and Middle Income Tax Offset“ (LMITO, до неодамна), се применуваат на индивидуално ниво. Брачните парови со поделени приходи често ги максимизираат попустите, а самците со истиот вкупен доход немаат ваква можност.

Нископриходните семејства со деца имаат и олеснувања или целосно се ослободени и од плаќањето на здравствениот данок од 2% („Medicare Levy“).

Така, на пример, ако самец заработува 100.000 австралиски долари годишно, ќе плати данок од 24.000 австралиски долари. Но, ако во семејство со двајца возрасни и две деца само едниот брачен партнер заработува 100.000 австралиски долари годишно, со бројните олеснувања ќе му се „вратат“ 10.000 до 20.000 австралиски долари.

Како е во Унгарија, во Бугарија и во други земји со рамен данок?

Разликата меѓу сите наведени примери и Македонија е што кај нас основниот персонален данок на доход е рамен (10%), што значи нема прогресивна скала, како во Германија или во Франција, на пример. На прв поглед, изгледа дека ваквите даночни системи имаат многу помалку простор за стимулирање на брачните заедници со деца, или, ако сакате, за „имплицитно казнување на самците”.

Но, искуствата на сличните системи покажуваат дека тоа, сепак, не е така. Има олеснувања и стимулации за семејства и за деца во даночни системи со рамен данок. Има, и тоа многу практични!

Унгарија, на пример, е земја со рамен данок. Персоналниот данок на доход е 15%. Но, во оваа земја има семејно даночно олеснување од околу 180 евра за 1 дете.

И во Бугарија персоналниот данок е 10% и е рамен. Но, има даночни олеснување за деца: 6.000 лева (3.000 евра) годишно одбиток за едно дете, 12.000 лева (6.000 евра) за две деца итн. Зборуваме за одбиток по родител. Ако приходот е многу низок, данокот ефективно се сведува на нула.

Слични мерки има и во Романија (информациите за евентуални промени на даночниот систем во иваа земја не ни се целосно апдејтирани). И Летонија имала рамен данок до 2018 година – 23% (претходно 25%, во еден период 23%). Но, имало и големи одбитоци за издржувани лица и за деца, до 250 евра месечно по дете одбиток од доходот.

Стимулирањето на брачната заедница не е дискриминација

За крај на оваа анализа, три заклучоци:

Прво, дебатата за тоа дали државата треба да го стимулира склучувањето бракови и раѓањето деца не се води со фејсбук-политика, зачинета со поезија и со нападно морализирање, а ни со неаргументирани напади за дискриминација на одредени групи население. Се води со аргументи. Нема сериозна држава во светот којашто не се обидува да води активна популациона политика за подобрување на неповолната демографска слика, која ги загрозува базичните капацитети на земјите за организирање на економијата, за производство на добра и услуги и за економски развој. Тоа е глобален феномен.

Второ, од сите примери што повеќе или помалку детално ги опишавме, јасно се гледа дека даночната политика е еден од главните инструменти за стимулирање на склучувањето бракови и за раѓањето деца. Веќе непостоечките „даноци за самци“ и за „бездетни семејства“ се трансформирани во стимулативни даночни олеснувања за брачните парови со деца. Но, да не се лажеме, дел од таа приказна е и неспорниот факт дека самците плаќаат скриена, но висока цена за својот избор да живеат сами, или за објективните ограничувања да пронајдат партнери и да оформат семејства.

И трето, во светот навистина постојат референтни модели, мерки, механизми и искуства од нивната практична употреба, коишто можат да ја охрабрат македонската влада да подготви сопствен модел на даночни стимулации, кои ќе го таргетираат и ќе го стимулираат македонското семејство. Тоа може да помогне во борбата со „белата чума“ којашто ја коси Македонија повеќе од било што друго.