Бугарите да влезат во Преамбулата и да продолжат да ги негираат Македонците – па нормално ли е тоа?!

Очекував мојата колумна под наслов „Граѓани, а не Бугари во македонскиот Устав…“ да предизвика различни, па дури и полемични коментари во дел од медиумите и на социјалните мрежи.

Комичната забелешка на Петар Богојоески дека со мојот предлог за Преамбулата на Уставот сум застанал на позициите на неговиот „Македонски концепт“ нема да ја коментирам детално. Моите тези немаат никаква врска со позициите на Богојески, кој заговара некаков нов идентитет на Македонците што ќе произлезе од новото име на државата.

Малку ме загрижија коментарите во кои некои полемичари ме обвинија дека се залагам за „бришење на народите“ од македонскиот Устав и особено за тоа да не им се даде на Хрватите и на Црногорците, заедно со Бугарите, место во Преамбулата. Тие коментари сепак заслужуваат реплика од моја страна.

Ќе почнам од ноторниот факт дека народите и „деловите“ од народите „запишани“ во Преамбулата на Уставот се конституенти на државата. Тие се нарекуваат и „државотворни“ народи. Нивната директна или посредна врска со конституирањето на државата се опишува во базичниот наратив на Преамбулата.

Значи, да се разбереме убаво – не станува збор за прост список на народи, чии големи или мали локални заедници живеат во Македонија. Ако му се верува на последниот Попис на населението, во нашата земја живеат (и се попишани) близу 25.000 лица кои не се спомнати на „уставниот список“, а во пописните резултати се водат како „други неспомнати“, „не се изјасниле“ и „непознато“. Тие делови од народи не се спомнати во Преамбулата. Иако некои се организирани во разни друштва и невладини организации.

Доколку се остане на овој уставен концепт на именување на народите конституенти на државата – доколку, значи, не се усвои нов концепт, според кој „државотворни“ ќе бидат (само) граѓаните – мене лично апсолутно не ми пречи на списокот да бидат наведени сите народи кои имаат било директна, било некаква посредна врска со создавањето на македонската држава.

Хрватите и Црногорците, на пример, за кои се тврди дека ќе бидат внесени во Уставот заедно со Бугарите, беа дел од југословенската федерација и заедно со Македонците и со другите народи на Југославија имаа пренесено дел од својот изворен суверенитет на заедничката држава. Најмалку поради тоа, покрај меѓусебната блискост и почитување, нема никакво сомневање дека тие делови од народи, ако така може да се каже, се „квалификувани“ да се најдат на списокот.

Според мене, клучен критериум еден народ да се најде во Преамбулата на македонскиот Устав – така како што е напишана и конципирана! – е тој да има директна или контекстуална врска со процесот и целите на создавањето на македонската држава. Имено, тоа е содржината на Преамбулата. Отворете го Уставот и самите уверете се во тоа.

И затоа, тешко ми е да замислам на списокот на „државотворни“ народи да се најде народ што го почитувам, кој ми е близок, но народ чија матична држава не ја признава посебноста на Македонија и на Македонците, како и нивниот идентитет.

За жал, таков е случајот со Бугарите. Бугарите (од неодамна) сакаат да бидат „внесени“ во Преамбулата на Уставот, но не сакаат да се откажат од оспорувањето на самобитноста на првиот меѓу рамноправните конститутивни народи во нашата држава, првиот на списокот – македонскиот народ!

Прашувам јавно и отворено – па дали е тоа нормално?

Еве, ќе направам мала споредба со Уставот на Хрватска, кој по својот концепт е многу сличен на македонскиот.

Според Преамбулата на хрватскиот Устав, „Хрватска е национална држава на хрватскиот народ и на припадниците на националните малцинства“. Потоа се набројуваат многу малцинства: Србите, Чесите, Словаците, Италијанците итн. Нѐ има и нас, Македонците. Не сум сигурен дека термините „национална држава“ и „малцинства“ се „поевропски“ и „подемократски“ од оние промовирани во Преамбулата на македонскиот Устав, но тоа сега не е тема за расправа.

Друго ми е прашањето – дали било која од матичните држави на народите спомнати во Преамбулата на хрватскиот Устав ја негира самобитноста на Хрватска и на хрватскиот народ?

Не, се разбира. Не ми е познато било кој да ги негира Хрватска и Хрватите.

Да потсетам. Во раните 1990-ти, Хрватите и Србите водеа крвава војна во Хрватска и во Босна и Херцеговина. Србите се втора по големина етничка заедница во Хрватска и во годините на војната тие беа на позициите на српската хегемонија на Слободан Милошевиќ, поради која и се распадна поранешна Југославија. Но, факт е дека и Србија никогаш не рекла дека Хрватска е измислена држава, дека Хрватите се измислен народ и дека хрватскиот јазик е дијалект на српскиот. Кога тоа би било официјалната позиција на Србија и на Србите во Хрватска, јас сум сигурен дека тие не би се нашле во хрватскиот Устав. Грешам?

Не е случајно тоа што предлагам Бугарија со посебна државна декларација, или со анекс на Договорот за добрососедство, да ја признае самобитноста на македонската нација, за така да се создаде контекст и основа Бугарите да бидат „внесени“ во Преамбулата на македонскиот Устав. Дури мислам дека и Европската унија треба да покрене таква иницијатива и да изврши дипломатски притисок врз Софија во таа насока.

Но, не сум наивен. Јасно ми е дека во моментов не постои, а сигурен сум дека и долгорочно нема да постои политичка волја за еден таков исчекор на Софија. Како што е познато, Бугарија и Бугарите имаат едно сосема поинакво гледање на создавањето на македонската нација, на македонскиот јазик и на македонска држава – за нив ова е „Коминтерновска творба“, „Титова измислица“ итн. И не е баш искрено кажано зошто запнале да бидат „запишани“ во Уставот на „Титова Македонија“.

Како и да е, како прифатливо компромисно решение, предложив промена на Преамбулата, според која граѓаните ќе останат единствени конституенти на државата, а народите нема поединечно да се спомнуваат во тој воведен дел од Уставот.

Поединечните статуси и права на македонската, на албанската и на другите етнички заедници се регулираат во нормативниот дел на Уставот. За евентуални статусни промени во тој поглед би се отворила посебна дебата – за барањето албанскиот јазик да се дефинира како втор службен јазик рамноправен со македонскиот, за збогатување на составот на Комитетот на односите меѓу заедниците и слично.

Сакам да укажам и на една друга слабост на сегашното набројување на народите и на деловите од народите во Преамбулата на Уставот. Ако се застане на идејата дека станува збор за „отворен список“, на кој може да биде допишан секој што сака или бара, дури и без било какво прифатливо контекстуализирање, веќе сега можеме да кажеме дека списокот и со Бугарите, Хрватите и со Црногорците ќе биде – нецелосен.

Еден дел од заедницата на етникумот што долго го именувавме со фразата Македонци муслимани сега се самодефинира како Торбеши. Ова наспроти нашето уверување дека тој збор има пејоративно значење. Но, ние за тоа не одлучуваме – ако има заедница која се дефинира како Торбеши и ако тие луѓе го сакаат тоа име, нивното самочувство мора да се почитува. Имаме и етничка заедница која себеси се нарекува Египјани. И двете заедници се политички организирани. Доколку побараат и тие да бидат „внесени“ во Уставот, тешко ќе најдеме причини тоа да не го дозволиме.

Има и еден друг момент што може да им создаде многу главоболки на уставотворците. Дел од Македонците се чувствуваат како директни наследници на Античките Македонци. Не ја исклучувам можноста еден ден и тие да се декларираат како посебен етникум, да се организираат и да го истакнат барањето да бидат запишани во Уставот не како Македонци, туку како Антички Македонци. Добро, се согласувам, ова звучи многу шашаво, ама според принципот кој сега го тераме – и шашавото ќе мора да функционира.

Затоа и велам дека за мене овој концепт е слепа улица, во која порано или подоцна ќе заглавиме. Но, од друга страна, совршено ми е јасно дека во овој момент не постои политичка волја за темелно менување односно реконципирање на Преамбулата на македонскиот Устав.

За крај, сакам да предупредам на уште еден битен факт, на кој ми укажа добар пријател откако ја прочитал мојата колумна. Сталиновиот Устав на СССР од 1936 година, на пример, се смета за еден од најмодерните устави на своето време. А 1930-тите се годините на најголемите чистки во СССР. И Милошевиќевиот Устав на СР Југославија од 1992 година е „граѓански“, а знаеме што се случуваше во негово време. Сакам да кажам дека тоа што веќе е и она што допрва ќе биде запишано во македонскиот Устав секако е многу важно, но тоа само по себе не гарантира повеќе права за граѓаните и за заедниците и повеќе демократија.

Понекогаш многу поголем пат може да се изоди кога чекориме со помали чекори…

ГРАЃАНИ, А НЕ БУГАРИ ВО МАКЕДОНСКИОТ УСТАВ! Може ли и во Преамбулата да победи концептот на граѓански суверенитет?