Аморалноста на морализирањето

Ако ме служи паметењето, тоа беше историчарот Чарлс Куломб, кој пред неколку години во едно свое излагање за улогата на калвинизмот во обликувањето на американската општествена свест забележа: „Ние сме аморални, но љубиме да морализираме…“

Дестилиран цинизам

Ова нè упатува кон ликот и делото на Жан Калвин (1509-1564), едниот од трите носечки столба (заедно со Лутер и Цвингли) на протестантската реформација во XVI век. „Убојно сечиво“ на неговото учење е догмата за т.н. „двојно предопределување“, односно, дека Бог уште пред да бидне светот предопределил кои луѓе ќе бидат во рајот, а кои треба вечно да горат во пеколот, или како што вели Калвин: „Бог не ги создава сите луѓе во еднаква состојба, ами едни ги предопределува за вечен живот, а други за вечно проклетство“. Според Калвин, вторите претставуваат огромно мнозинство од човештвото. Притоа, не нуди никакви „олеснителни околности“ за разумот.

Значи, не станува збор за „предзнаење“, божем Бог однапред знаел кој би бил „грешен“, а кој праведен, па постапил како што постапил, туку небаре автор на ликови од стрип, произволно и со намера малкумината ги создал да бидат „добри“ и да влезат во рајот, а мнозинството да бидат „зли“ и да горат во пеколот. Зошто морало да биде така? Која е функцијата на злото, чие постоење, според Калвин, произлегува од Божјата волја? Наводно, само така, со чин кој за човечкиот ум изгледа апсурден и несправедлив, Бог ја изразува и докажува својата сувереност, во стилот – „сакам затоа што ми се сака, правам затоа што ми се може“. Калвин, чиниш станувало збор за никому потребен сентиментален спомен, ја заобиколува ударната порака на Новиот Завет – „Бог = Љубов“ и ја заменува со „Бог = апсолутна, студена и неограничена Волја“, која за да ја докаже својата неограниченост и апсолутност го посакува во битие дури и злото…

Според класичното христијанско поимање, злото нема сопствено битие, па следствено, за него не може да се каже дека е нешто, туку во определено значење, тоа просто не е, та како „непосадено семе“ злото е без функција, нема смисла, освен можеби чисто субјективна „исфантазирана смисла“. Премногу апстрактно? Ајде, да објаснам тогаш преку следнава метафора: Замислете дека сте жедни, и пред вас има две чаши со проѕирна течност – едната со вода, а другата со солна киселина. Вие точно знаете што се наоѓа каде, но од некоја причина (љубопитност ли, желба за ново искуство итн.) се убедувате себеси дека ако овојпат се напијам солна киселина, таа ќе ми ја утоли жедта исто како и водата, па дури и поубаво ќе ми биде. Резултатот можете да си го претпоставите…

Токму тој чин и последиците од него се „злото“, но не и претпоставките на чинот. Значи, сите елементи во оваа згода сами по себе се добри. Жедта е природна потреба и нема ништо лошо во неа, водата си е добра, без дилема, исто како и солната киселина кога се ползува за својата намена, чистење санитарии или што и да е. Значи, сè што е е од Бога и е добро, но злото не е. А што е тогаш? Тоа е иреалност, којашто паразитира врз реалноста, вообразба на непостоечка смисла за да ја замени постоечката, но од која пак нужно зависи.
Од друга страна, со тоа што како субјект на злото го постулира Бога, а згора на злото му дава функција и смисла, Калвин, всушност, поимите „Бог“ и „сатана“ ги споил во едно, па разбираме што го навело Честертон во калвинизмот да види облик на сатанизам (додуша, тој за него користи малку посочен израз – „ѓаволо-поклоништво“).

Самото присуство на феномен како калвинизмот, кој грубо се коси и со буквата и со духот на Евангелието, а притоа во изблик на дестилиран цинизам се смета себеси за institutio Christianae religionis, сведочи за перверзната еластичност на човечкиот разум.

Погледот што тече

На ова место се yморивте од читање и си мислите: „Па што нè засегаат нас овие теолошки финеси?“ Можеби и не би ве засегале доколку калвинизмот во XVII век не станел еден од доминантните облици на англосаксонскиот протестантизам. Како политичка сила, калвинистите (нарекувани и „пуританци“) под водство на Оливер Кромвел (1599-1658) ја преземаат власта врз Англија после убиството на кралот Чарлс I Стјуарт (1600-1649). Тоа резултира со воспоставувањето на ран облик на она што би го нарекле – тоталитарна диктатура, а Кромвеловото завојување на Ирска во 1649 „овенчано“ e со првиот ирски геноцид, при којшто е елиминирана над 40% од популацијата на островот.

Меѓутоа, после реставрацијата на монархијата во 1660 под Чарлс II (1630-1685), најрадикалните калвинисти, не прифаќајќи ја променетата атмосфера во Англија, масовно се иселуваат во Новиот Свет за да ги основаат првите англосаксонски колонии како отелотворување на своите верски, културни и општествени замисли во своевидна „калвинистичка утопија“. Така отпочнал процесот што ќе кулминира во 1776 со создавањето на САД. Со други зборови, цивилизацискиот проект нам познат како „Америка“ во значајна мера истекува од металниот поглед на Жан Калвин.

Еден од митовите на Новиот Век гласи дека со процесот на секуларизација религиозните претстави исчезнуваат од општеството. Никаде тие не исчезнуваат, туку почнуваат да се проектираат врз световни појави. Ерих Фром во секојдневниот живот на современиот човек наоѓа образци на поведение што се одраз на религиозни претстави дури од предисторијата.

Во сличен контекст италијанската журналистика Оријана Фалачи (1929-2006) љубела да тврди: „Јас сум атеист, но јас сум католички атеист.“ Смислата на исказот ја објаснува со тоа што иако лично таа можеби и не е верник, сепак јасно ѝ е дека нејзиниот светоглед, естетски мерила, морални координати итн., во голема мера се обликувани од милениумската христијанска, католичка историја на Италија, и од тоа нема бегање.
Токму така и калвинизмот на спомнатите англосаксонски колонии во Северна Америка од изворната религиозна „агрегатна состојба“ преминал постепено во секуларна „агрегатна состојба“ претставена од современиот феномен на САД. Калвиновото разбирање на поимот „Бог“ се нашло проектирано врз идејата за „Америка“, кој е сега новиот предмет на верата, нешто кое проникливо го нотира поетската визија на Волт Витман:

„Велам дека вистинското и трајно
Величие на овие Држави
Претставува за нив религија!“

Нам ни е тешко и да си замислиме во кој обем оваа „вера“ ги исполнила со себе и најситните изданоци на американската менталност – од стереотипниот џингоизам на холивудската филмографија до ритуалните заклетви пред американското знаме по училиштата, дотаму што ја има канибализирано и религиозната сфера, од која своевремено и поникнала, во врска со што философот и теолог Дејвид Бентли Харт во едно интервју (09.06.2021) забележува: „Американскиот евангелистички протестантизам не спаѓа во светот на христијанството, туку тој претставува сосема нова религија. Во срцевината на американскиот евангелистички протестантизам лежи поимот на ,Америка‘ и обожувањето на таа ,Америка‘, на ,американските вредности‘, односно – сопственоста, богатството, граѓанската угледност, личните права, и тој нема ништо, ама баш ништо заедничко со Христовото учење… Дури, убеден сум дека христијанството никогаш и нема допрено до Америка.“

Чудниот град

Ако самата Америка како форма станала секуларна замена за Калвиновиот Бог на неограничената волја, тогаш нејзината содржина – националната заедница на Американците, почнала да функционира како проекција на калвинистичката религиозна заедница на избраните. Притоа, според Калвин, човек не може со ништо да ја промени својата предопределеност – дали спаѓа меѓу „спасените“ или „проколнатите“, а единствено што може е според два надворешни признака да узнае дали бил „избран “ – тоа се видливата моралност и материјалниот успех.

Оттука, во општествата, кои се излачени од коконата на калвинизмот, моралот не се сфаќа како внатрешна преобразувачка сила, туку само како надворешен белег на веќе решена судбина. Затоа, во англосаксонската, а особено американската средина, само моралот што е сигнализиран нанадвор е морал, бидејќи тоа му е единствената функција, да служи како „амблем“, „знак за распознавање“ на „избраните“ наспроти оние „проколнатите“.

Така, секоја и најситна доблест мора да биде ставена „на излог“ за сите да ја видат. Ова придонесува социјалниот живот да се претвори во исцрпувачки натпревар по морален нарцизам, нешто како: „Оф, колку сум јас морален, дури сум и вегетаријанец!“ – „Не, не си поморален од мене, знаеш, јас сум веган, оф, оф!“ – „Каде можете да се мерите по моралноста со мене, јас сум, видете, фруктаријанец, оф, оф, оф!“

Уште послатко задоволство пружа морализирањето, можноста од висина да му се попува некому, појава што стана определувачки белег на англосаксонската цивилизација, па и критериум за припадност кон Западниот свет (во смисла: Запад = „светот кој попува“, не-Запад = „светот кому му е попувано“). Дури и кога тие „дисциплинираат“ некого со насилни средства, сентиментално проповедаат – „тоа е за твое добро“, чиниш во очекување на искрена благодарност, без која би се налутиле како мали деца.

Токму од ваквото попување човека го фаќа с’клет, па ти доаѓа да ја повториш онаа реплика од Среќна Нова ’49 на Столе Попов кога протагонистот на филмот, како последица на едно етички беспрекорно предавство (ви текнува – „извини, Пиги, морáлно беше“), го начекуваат „опасни батки“ со намера да го тепаат, при што „главниот“ почнува да му држи морализаторски лекции, сè додека на овој не му дојде преку глава, извикувајќи: „Ајде, бе, работи, не туку јади…“

Правото да се попува е изведено од самозадоволството почувствувано при погледот на сопствениот морален лик одразен врз мазната површина на општествената средина. Не е ни чудо што сите фанатично се стремат да изгледаат „морални според последната мода“ во очите на околината, што доведува до интелектуален конформизам, согледан уште од Алексис де Токвил (1805-1859) во неговата За демократијата во Америка (1835) далеку пред ерава на галопирачка политичка коректност: „Јас не знам за земја што е со помалку независност на духот и вистинска слобода на дискутирањето одошто Америка.“

Се добива впечаток дека американското општество по пат на своевидна дарвинстичка селекција фаворизира особен карактерен тип – површини без длабочина. Кај нормалните цивилизации, пак, токму моралната длабочина, ако треба и спротивставена на надворешниот „морал“, се цени. Нивните духовни традиции го познаваат феноменот на т.н. „несвети светци“, кои показно правеле многу од она што средината го сметала за „неморално“, но којашто и покрај тоа ги почитувала. Секако, во православниот свет ги имаме јуродивите, тие Христови будалетинки, а слична улога донекаде играат и дервишите во исламската култура, но и будизмот ги знае своите „монаси мераклии на винце и мевце“, од кои можеби најпознат е „лудиот монах“ Џѝ Ко̄нг (1130-1209), херојот на кинеските народни приказни.

Таквите токму со својата трансгресивност ја вајаат етичката релјефност на општеството, која му овозможува да се преиспитува себеси, убаво илустрирано можеби од следнава суфиска анегдота: Некој дервиш се молел пред џамија со зборовите: „Боже, дај ми вино!“ Излегува оџата и му вика: „Немој така, треба како мене и сите нормални луѓе да се молиш – Боже дај ми вера!“ Дервишот, пак, му возвратил: „Види, ефендијо, секој се моли за она што го нема.“ Длабочината е тоа што ѝ недостасува на Америка, којзнае дали и се моли за неа…
А уметноста? Таа по дефиниција изникнува од длабокото, од бездни што се довикуваат во душата, воедно заводливи но и застрашувачки. Чувствувањето на длабочината – семето на уметноста, одвај да вирее на американска почва, иако не знам дали би смееле да бидеме зајадливи како Николас Гомез Давила, според кого: „Американската литература започнува да биде литература тогаш кога престанува да е американска.“

Што со оние, пак, чии души биле пошироки и подлабоки од таквата Америка, а го имале к’сметот да се родат таму? Честа е појавата едни од нив физички да се истават од неа, како Томас С. Елиот или Езра Паунд, па и Ернест Хемингвеј итн… Други, пак, ја напуштаат Америка во внатрешна емиграција, која од околината е нарекувана – „лудило“ и/или „алкохолизам“, како Едгар Алан По, за кого Шарл Бодлер сострадателно ќе каже: „Соединетите Држави за По претставуваа само простран затвор, низ којшто тој се маткал со трескавичната виорност на своето битие создадено да дише во далеку поароматичен свет отколку таа осветлена со гас варварија…“ Додуша, и самиот По не ѝ останал должен на оваа „варварија“, па во својот Град среде морето (1845), тој ја превртува наглава самовљубената метафора за Америка како „Град извишен врз рид“ (City upon a Hill), пеејќи:

„Глеј, Смртта си подигна трон
Во чуден град, легнат самотно
Далеку долу среде темниот запад…“

Што се однесува, пак, до вториот признак на „избраноста“ во калвинистички клуч – материјалниот успех, не е тешко да се забележи како неговиот „авторски печат“ е нанесен врз целокупниот американски начин на живот. За калвинистичките средини парите и богатството не биле прашање само на практична нужда, туку тие претставувале мистичен симбол, чие присуство функционирало како нагледен знак дека нивниот сопственик е избран да оди во рајот, додека, не дај Боже, нивното отсуство сведочело дека немашниот бил предодреден да гори во пеколот, согласно онаа изрека – „попрво камила ќе се провре низ иглени уши, одошто некој сиромав да влезе во…“, или како веќе беше, сега тотално се збунив.

Врз основа на ова се изведува двојната ментална равенка, која во американската потсвест веројатно сеуште важи: „богат = добар = избран за во рајот“ и „сиромашен = зол = предодреден за во пеколот“.

Тоа ми објаснува она што како дете не можев да го сфатам кога гледав американски филмови, имено, дека за Американец најголемата навреда, проследена редовно со тепачка, беше некој некого да нарече „лузер“ (јас, како изданок на Балканот, дотогаш верував дека ако веќе се тепаш поради пцост, тоа е само во случај да е спомната нечија мајка или слично..).

Значи, сфатив кај Американецот инсинуацијата за неуспешност на материјално поле задира во она најинтимното, чувството за оправданост на сопственото постоење, и оттука тоа толку го боли. Сè започнало да се мери со мерната единица на парите, односно, цифрата: времето, природата, убавината, а најсетне и самиот човек. Мислам дека Америка го има надоградено исказот на Протагора – „човекот е мера на сите нешта“, додавајќи „…а мера за човекот се парите“.

Ова довело животот да се претвори во трескавично сафари на пари, пари по цена на сè, зашто секој сакал пред себеси, но уште повеќе пред соседот, да докаже дека, ете – „јас сум избран, благословен, а не како оние…“ Парите, кои не служеле толку за уживање во нив (впрочем, првите калвинисти живееле доста аскетски), парите, како апстрактна акумулирана цифра, биле калвинистички симулакрум на она што во автентичната христијанска традиција се нарекува – благодат (или во исламот – барака).

Затоа, Калвин првпат во историјата на христијанството ја одобрува лихвата, која се сметала (и уште се смета) за тежок грев, како метод за производство на пари чисто од други пари, поголема цифра магично изведена од помала цифра. Паунд, во своите Певови (1922) се гади од противприродноста на општество конструирано врз темелот на процентниот капитал, каде луѓето се претворени во:

„Трупови загнати да пируваат
По наговор на лихвата.“

Јасно, калвинистичкиве „вредности“ одиграле пресудна улога во оформувањето на современиот капитализам, на што, секако, фрла светло и (погрешно насловената) книга на Макс Вебер – Протестантската етика и духот на капитализмот (1905). Зошто погрешно насловена? – па, посоодветно би било да се вика – Калвинистичката етика и…, бидејќи, за волја на вистината, Мартин Лутер на ова поле не ги напушта позициите на класичното христијанство, туку тој продолжува да ја осудува лихвата, а згора, спомнете си и на неговиот гнев во однос на бизнис активностите на фамозниот Јакоб Фугер (1459-1525) од тогашниот „протокапиталистички“ клан Фугери.

Ние шугавите деца

Сепак, според мене најкобната последица што сенката на калвинизмот ја оставила врз повлијаените од него општества се состои во она, коешто го нарекувам „бинарен фундаментализам“. Непремостивата поделба на човештвото на однапред „избрани“ и „проколнати“ според доктрината на Калвин довело до тоа во очите на оние, кои се вбројувале меѓу првите, тие што ги сметале дека припаѓаат кон вторите да загубат каква било човечка вредност.

Нивните животи станале излишни, бесмислени, живуркани од „небитија на две нозе“, низ кои „избраниот“ можел да гледа како низ воздух. Во секуларизирана верзија, печатот на „проколнатоста“ инстинктивно почнал да се проектира врз „другиот“, со кого Англосаксонецот се среќавал на својот историски пат. Тоа можел да биде „социјално другиот“ во рамките на исто општество или расно / културно / геополитички „другиот“ низ светот. Притоа, сè мора да се вкалапи во апсолутна бинарност од типот – џа или бу, добро (= јас) наспроти зло (= ти), со мене или против мене – без средина, без нијанси, без постепеност, без преклопување, без осет за урамнотежување…

За тоа како бинарниот фундаментализам функционирал на социјално рамниште, како пример ќе ја земеме Англија на времето, каде според кривичниот законик важечки во XVIII и XIX век се предвидувала задолжителна смртна пресуда за кражба во минимална вредност од 12 пени (0.05 тогашни фунти), а смртната казна опфаќала и деца над 7 години (се сеќавате, ова е поттекстот на романот Оливер Твист од Дикенс). Понатаму, за децата постоело специјално кривично дело казниво со смрт, и гласело – „силни индиции за злоба кај дете помеѓу 7 и 14 години“.

Нам ова ни изгледа грозно и апсурдно, меѓутоа од калвинистичко стојалиште сè е логично – имено, ако дете пројавува „злоба“ од мала возраст, тоа е признак дека припаѓа меѓу предодредените за пеколот, исто како и сиромашните што крадат… па зошто нивниот живот би вредел нешто? Помеѓу 1770 и 1830 во Англија биле извршени 7000 смртни казни. Ќе кажете – времето било такво. Не, Англосаксонците биле такви. За споредба, во Руската Империја за истиот период била изречена 91 смртна казна, а тамошниот закон не дозволувал пресуда на смрт за лица помлади од 21 и постари од 70 години.

Во врска со тоа, пак, на кој начин бинарниот фундаментализам се проектирал на надворешно поле, историјата на англосаксонската колонијална експанзија ни дава и повеќе од доволно примери… Британецот Вилијам Аштон Шепард во неговиот патепис Од Бомбај до Бушир и Басра (1857) вака го опишува иранското пристаниште Бушир на брегот од Персискиот залив: „Купишта ѓубре, калливи вирови, кучиња, мајмуни, соколи, кокошки, коњи, камили, магариња, Арапи, Турци, гнасни шугави деца, валкани жени што ѕиркаат, Ерменци и Персијци, сите се тука…“

Обрнете внимание, културно и етнички различните од него човечки суштества претставени се како континуум со животинската и неживата природа, над која елегантно се издигнал „тој“ – Англосаксонецот. Мене отсекогаш ме привлекувала литературата од епохата на т.н. „големи географски откритија“ (XV-XIX век), која ги бележела тие први средби на луѓе од различни култури, впечатоците што ги оставале едни на други запишани од автори како Николо де Конти, Томе Пиреш, Антонио Пигафета, Бернал Дијаз дел Кастиљо, Матео Ричи итн.

Сè ќе најдете таму, симпатии и антипатии, предрасуди, но и идеализации, меѓутоа, ваква радикална дехуманизација на „другиот“ може да сретнете само кај англосаксонски автори (не кај сите, секако). И знаете што стаписува? – тоа што Шепард ова го говори без афект, без омраза, туку така ноншалантно, па уште се обидува да биде духовит, небаре станува збор за нешто очигледно, природна даденост… или предодреденост како што би кажал Калвин. (Непоканета мисла: А дали можеби кога ни доаѓаат разни „емисари“, „високи претставници“, „олеснувачи“ знаете од каде, тие сеуште гледаат на нас вака?)

Во истата епоха англосаксонските колонисти на Северна Америка љубеле да се нарекуваат просто „населеници“ (settlers), меѓутоа овој навидум невин израз таи монструозни импликации. Со него се одрекувал фактот дека таа земја веќе била населена со луѓе, со цели народи, на кои вака им бил одземен човечкиот статус, бидувајќи de facto морално изедначени со животните и растенијата.

Од друга страна, како себеси се ословувале шпанските (и португалските) колонизатори на Новиот Свет? – „освојувачи“ (conquistadores). А што се освојува? – се освојуваат други народи и туѓи држави. Значи, со самата употреба на зборот „освојување“, за Шпанците и Португалците бил вон секое прашање човечкиот статус на оние, кои веќе живееле на континентот. Контрастот „боде очи“ и на уметничко рамниште.

Познатата слика Американскиот прогрес (1872) од Џон Гаст (1842-1896) го прикажува „триумфот“ на англосаксонската цивилизација во Северна Америка, пред чија надоаѓачка белина „испаруваат“ во црно небитие прериите, дивите ѕверки и Индијанците, кои, пак, се прикажани како излишен дел на пејзажот, од којшто заедно со бизоните треба час поскоро да исчезнат. Од друга страна, сликата Освојувањето на Мексико (XVII век) ја прикажува битката (јуни-август, 1521) за Теночтитлан, престолнината на Ацтеките (денешен Сиудад Мехико), водена помеѓу шпанските конквистадори под Ернан Кортес (1485-1547) и ацтечката војска на царот Кваутемок (1495-1525), та врз платното се одигрува класична воена сцена од барокната уметност, каде обете страни имаат еднаков морален статус – воини фатени во костец со други воини, луѓе се борат со луѓе, кралството Шпанија е во војна со државата на Ацтеките.

Токму како ликовниве прикази, така и резултатите од англосаксонскиот истребувачки колонијализам и шпанско-португалскиот освојувачки колонијализам во историска перспектива се разликуваат. И да се разбереме, не сум со намисла да ја бојам шпанската колонизација на Новиот Свет во розови нијанси. За тоа со какви ѕверства било проследено освојувањето на Централна и Јужна Америка од страна на шпанските конквистадори ќе си прочитате кај Бартоломе де лас Касас (1484-1566), првиот епископ на Чијапас, Мексико, кој сето тоа го документира и осудува.

Но и покрај сè, денес најголем дел од населението вo Латинска Америка се местици (од мешано индијанско и шпанско/португалско потекло), додека, ако добро се сеќавам, во некои земји, како Гватемала, Боливија (дали и Перу?), „чистите“ Индијанци се и во мнозинство.

Во овој контекст, да се прашаме од историска перспектива единствено во кои две држави на светот постоеле формално-законски забрани за брак помеѓу лица од различни раси (поточно, помеѓу „бели“ и „обоени“)? – во САД (до 1967) и во Јужна Африка (до 1985)! А што им е заедничко на овие државни творби? – обете изворно се оформени од калвинистички доселеници (англосаксонски во првиот и холандски во вториот случај). Притоа, дефиниција за „обоен“ во Америка било присуството кај некого на макар една капка „не-бела“ крв во склад со фамозното „правило на една капка“ (one drop rule). Од стојалиште на калвинистичкиот бинарен фундаментализам (во секуларна интерпретација) повторно сè си е на место – како што не можеш да бидеш само во одредена мера или делумно „избран за во рајот“, така не може некој да биде сметан сал за „полу“, „две третини“ белец итн.

Конечно, децении после формалното отповикување на расистичките закони, помните со колку самопофалби, дотаму што чиниш ќе им прснеа vesicae urinariae од радост, Американците во 2008 го изрекламираа изборот на првиот претседател полу-белец (Обама) во нивната им историја, додека, на пример, Мексико својот прв претседател „чистокрвен“ Индијанец (од народот на Запотеките) Бенито Хуарез (1806-1872) го доби во 1858, без фанфари и емоционален кич…

На север од Мексико, пак, aнглосаксонските „населеници“ што ги формирале и развиле САД го имаат спроведено веројатно најголемиот геноцид во историјата на човештвото – речиси целосното истребување на домородното население на северноамериканскиот континент (со „успешност“ од 98%; за споредба, холокаустот убил близу 60% од европските Евреи). За тоа каква репутација своевремно уживале Англосаксонците во својство на колонизатори ќе ни посведочи и антропологот Николај Миклухо-Маклај (1846-1888), кој како истражувач на културата на Папуанците од Нова Гвинеја толку ги засакал, што кога надвиснала врз нив опасноста од британска колонизација, тој во паника почнал да праќа писма низ Европа да издејствува протекторат над островот, чиј и да е, само да не стапне таму англосаксонска чизма, бидејќи – „убеден сум дека колонизацијата од страна на Англија ќе заврши со истребување на Папуанците“ (28 октомври, 1875).

Бинарниот фундаментализам видоизменет опстојува и денес, а најубаво се огледа во односот на САД кон прашањето на туѓиот интерес. На пазар, нели, интерес на продавачот е да продаде што е можно поскапо, а на купувачот – да купи што е можно поевтино. Чиј интерес е легитимен? Секако, на обајцата. Така, во процесот на пазарење тие може да се договорат за цената или да не се договорат, а понекогаш и ќе се скараат… Како и да е, на длабинско ниво помеѓу нив пак е присутна емпатија, зашто купувачот свесен е дека кога самиот нешто би продавал и тој би настојувал да добие што повисока цена, како и обратно.

Трагедијата на американскиот (па делумно и на западниот во целина) однос кон другите на меѓународниот политички „пазар“ се состои во тоа што a priori ја отфрлаат мислата дека и туѓиот интерес можеби е легитимен. Така, ако некој има различен интерес од „мојот“, тоа се зема како доказ дека е „зол“. Бинарниот фундаментализам од калвинистичка провиниенција ја сосекува во корен можноста за „длабинска емпатија“ кон оние со различни интереси од нивните.

Следствено, компромисот, договарањето, „пазарењето“ стануваат психолошки невозможни. Нужно следи целосно, неотповикливо, безостаточно демонизирање на „другиот“. Во невкус веќе преминува леснотијата, со која американскиот надворешнополитички жаргон го употребува зборот „зло“; нели, ви текнува на „злата империја“ (© Роналд Реган) или „оската на злото“ (© Џорџ Буш-помладиот)…

Сме сретнале веројатно т.н. конфликтни личности, но од историска перспектива дали смееме да говориме и за конфликтни цивилизации? Помеѓу 1945 и 2001, од вкупно 248 вооружени конфликти што се имаат одвивано во 153 држави и територии, 201, односно 81%, биле иницирани од САД. Впрочем, поранешниот американски претседател Џими Картер во објавен разговор од април, 2019, со тогашниот претседател Доналд Трамп, ја нарекува Америка – „највоинствена нација во историјата на светот“, нагласувајќи дека „во својата 242 годишна историја САД само 16 години не биле во војна“.

Сево ова ми внушува впечаток дека Американците како општествено-политички колективитет (но не нужно и индивидуално) речиси и да не умеат да го доживеат златното правило – „не им го прави на другите она што не сакаш тебе да ти го прават“, одречно изразено како кај Конфуциј, или потврдно искажано, како во Новиот Завет – „прави им го на другите она што сакаш и тебе да ти го прават“.

Услов за функционирање на златново правило е обете страни во моралниот однос како минимум взаемно да се сметаат подеднакво за субјекти. Меѓутоа, калвинистичкиот оперативен систем на умот токму тоа го оспорува – субјектноста на другиот, на „предодредениот за зло“, „проколнатиот“, па следствено морален субјект може да бидеме само ние – САД, единечниот подмет среде универзумот на предметите.

Оттука, бесмислено е да се обвинуваат САД за „лицемерие“ и „двојни стандарди“. За некој да биде способен за лицемерие, треба најпрвин да го чувствува златното правило, но од корист или друга причина во дадена ситуација решил да не се води од него. Зарем сметаме дека му должиме морален реципроцитет на мебелот во нашите домови? Не! Или кога полицијата им ветува на ограбувачи што држат заложници слободен пат за бегство со сè пленот, за, штом ги пуштат заложниците, веднаш да бидат уапсени – зар полицајците ќе ги обвиниме за „лицемерие“ и „двојни стандарди“?
Криминалците се „вон законот“, па не ги сметаме за морални субјекти како нас од „оваа страна на законот“. Исто и САД постапуваат со останатите во светот, сосем искрено, со разоружувачка простодушност и со чувство за вродена чиста совест (која, според Алберт Швајцер – „со тоа што ти дава право да ги судиш другите претставува несомнен изум на ѓаволот“), спојувајќи така напати дијаболична суровост со тукуречи детска наивност, едновремено и непротивречно, чиниш момченце, кое уловило жива пеперуга, па со радосно љубопитство ѝ ги корне крилцата и ноџињата, задржувајќи си го притоа невиниот израз на лицето…

Интермецо:

Среде пишувањето ме сепна свеста за историскиот миг во којшто живееме, принудувајќи ме да го понудам следново малку кукавичко самооправдување: Тоа што овде изложувам од лично стојалиште критичка анатомија на дадена цивилизација воопшто не значи дека навивачки се ставам на страната на друга една цивилизација, нејзин ривал, која сега е впуштена во воен конфликт што на сите нас, небаре мршојадец, ни го глода спокојот и вниманието.

Да бидам до крај јасен: Во врска со Русија не негувам, како што мнозина кај нас негуваат, особени илузии. Свесен сум дека Русија е злогласно грешна, грешна како блудница, за разлика од Западот, кој е беспрекорно праведен, праведен како фарисеј…

И глупост и…

Сега, кој дипломатски принцип во односите со останатите актери на меѓународната сцена е најпогоден кога не сакаш да ги признаеш за морални субјекти рамноправни со тебе? Принципот на негативното задоволство, се разбира!

Сите од искуство знаеме што е тоа негативно задоволство – сме обуле тесни чевли, па откако ќе ги собуеме, чувствуваме задоволство. На маалско рамниште, тоа е кога силеџија ќе почне да тепа некое дете, за по некој миг да му каже: „Слушај, мали, ако направиш нешто за мене, ќе престанам да те тепам.“

Проширувајќи го опсегот до рамниште на меѓународните односи, ќе забележиме дека САД токму така обично постапуваат. Првин во однос на некоја „земја од интерес“ отпочнуваат штетни дејствија (закани, санкции, ембарга, блокади итн…), по што ѝ се обраќаат со предлог дека ако таа направи одредени отстапки во нивна полза, тогаш ќе ги ублажат или повлечат претходно преземените штетни дејствија. Класика на жанрот: Јапонија, 8 јули, 1853, кога во Токискиот залив ненајавено и без покана впловува американската флотила под команда на капетан Метју Пери (1794-1858), веднаш отпочнувајќи со топовска канонада, по што испраќаат порака на брегот дека ќе престанат со демонстрацијата на сила ако јапонските власти се согласат на тие и тие услови во корист на САД. Бомбона дипломатија!

Односи базирани врз принципот на негативното задоволство е заштитниот знак на американската надворешна политика. Токму овој принцип им овозможува на САД да се движат низ историјата на светот без потреба да признаат дека и останатите нејзини учесници исто така се субјекти со свои легитимни интереси.
Трикот на негативното задоволство од нив го научија и други…

Веќе ви текна дека со негова помош „првата страна“ успеа да ја преведе жедна преку водата на едно од нашите езера „втората страна“, која, пак, до денес се обидува да се анестетизира со тврдењето дека станувало збор за „компромис“. Размислувајќи со помош на временска машина, што хипотетички би претставувало компромис во спорот со Грција? На пример, Македонија од своја страна да се сложеше во меѓународен контекст, онаму каде дотогаш се користела претходната референца, да се употребува ново име со географска одредница, а Грција за возврат да го признаеше македонското малцинство кај себе (макар именувано и како „славјано-македонско“, што, патем еднаш и го има сторено, во 1925, а сетете се во тој контекст и на познатиот Abecedar) со придружните образовни и културни права, и не знам што друго, еве, да ѝ пружела на нашата држава користење на солунското пристаниште под погодни услови и сл.

Не ме земајте сериозно, зборувам напамет. Ова го кажувам само како ad hoc илустрација дека компромис е кога едниот субјект чини дејствие во корист на другиот, а тој, пак, прави возвратно дејствие во полза на првиот. Јасно, секогаш ќе има дилеми и расправи кој колку дал и колку добил итн. Сè е тоа во ред. Но самата идеја за однос базиран врз принципот на негативно задоволство е смислена токму со цел на другата страна да не ѝ се признае субјектноста, да не ѝ се даде ништо, да се избегне компромисот.

Кога ми доаѓаат пред очи кормиларите со коработ на државата (убава метафора на Хоратиј, нели?) што не еднаш, ами повеќекратно до мазохизам забревтани итаат во секогаш одново поставуваната стапица на „негативното задоволство“, и без учество на волјата почнуваат да ѕунат во мене зборовите на Павел Миљуков (1859-1943), кои никако да загубат на значење: „Што е ова, глупост или предавство?“

Еcce homo sapiens

Доста со разговорите во врска со тоа како Америка ги гледа и се однесува со другите. Да видиме сега како таа си изгледа во сопствените очи…

Нели, во друштво обично секој за себе мисли дека е најумен, но истовремено е свесен дека и останатите го сметаат истото за себеси. Слично е и со културните целини, на што укажал уште Херодот: „Кога би им се дало на сите народи да избираат и да кажат кои се најубави обичаи, откако би ги проучиле, сите би ги избрале своите; така, секој си ги смета сопствените обичаи за најдобри, и, природно, никој не се потсмева со тоа, освен ако е луд.“

Понатаму, секоја нација или цивилизација во подем развива ароганција, но тоа е природно, човечки, и премногу човечки. Меѓутоа, кај нормалните цивилизации таа ароганција се изразува низ градација, во смисла – ние сме „нај-“ или „по-“ (културни, моќни, развиени итн…) од другите. Но кај Американците е поинаку. Сите знаеме колку им е идентитетски битно самосогледувањето како „број 1“, но таков „број 1“, каде што нема „број 2“, „број 3“ итн… Замислете трка, некој истрчува прв, друг е втор, па така сè до последниот. Односно, сите натпреварувачи споделуваат една особина – „брзина“, но се разликуваат само во степенот, според кој располагаат со неа.

Имено, токму ова Америка одбива да го разбере. Таа не сака односот со другите да го гледа како градација, разлика во степен. Американскиот субјект во светот не се чувствува како „најмоќен“ меѓу „помалку моќни“, туку како еден „семоќен“ наспроти сите „немоќни“. Значи, Америка е – каква нација? – исклучителната (the exceptional nation)!

Во контекст на македонскиот јазик, придавката „исклучителен“ обично ја употребуваме како замена за суперлатив, кога сакаме да кажеме дека некој е многу добар / успешен во она што го врши, на пример – „Ј.Н. е исклучителна пијанистка“, или – „Н.М. е исклучителен поет.“ Меѓутоа, оваа наша јазична навика ни пречи да разбереме што навистина се мисли кога Американците сами за себе говорат дека се – „исклучителна нација“.

Под тоа не подразбираат дека Америка е во поголема мера од останатите воено силна, богата, умна, технолошки развиена итн…, туку дека не постои никаква општа мера, по којашто некој може да се споредува со неа, и дека таа не е подложна на историско-општествените законитости својствени за другите нации и цивилизации, сега, во минатото и во иднината. Со други зборови, фразата – „exceptional nation“ од смисловна гледна точка поумесно е да ја преведуваме како – „нацијата исклучок“. Без двојба, митологемата за „нацијата исклучок“ претставува секуларен седимент на калвинистичката догма за „избраност“ врз основа на „двојното предопределување“.

Американците се убедени дека нивниот политички систем не е просто најдобар, туку дека е единствено можен, па следствено – му „нема алтернатива“, сметаат дека нивниот економски модел не е само најефикасен, ами единствено можен, та и за него – „нема алтернатива“, веруваат дека нивните општествени норми не се просто најсоодветни за нив, а единствено можни за сите, значи, им „нема алтернатива“. Условено од калвинистичката културна генетика, не постои свест за „нај-“ и „по-“, туку тотализирачка безалтернативност. Секогаш кога бродиме во рамките на дискурсот што признава „нај-“ и „по-“, останува можноста за дебата, бидејќи има потреба да се образложи зошто едно нешто би го сметале за „најдобро“ или „подобро“ од друго, па со дадените образложенија може понатаму да се спори, да пркне дијалог, да дојде до преиспитување, но штом се изусти магичната фраза – „нема алтернатива“, чиниш изговорена била вражалска клетва што ја вкочанува в лет секоја мисла…

Овде решив да ја осовременам старана шега: „Што е дефиниција за пуританец? – оној кој збеснува од помислата дека некој некаде си поминува убаво.“ Денес, пак, што е дефиниција за homo occidentalis? – оној што не може да смисли дека некој некаде има алтернатива. Нејсе, зарем идеологијата на „безалтернативноста“ не ви изгледа како потсвесна жед по смртта?

Човек, додека е жив, секогаш, макар теоретски, има алтернатива, може да бира меѓу разни опции, подобро или полошо, да греши или да биде во право, но штом умре, му се затвора можноста за избор… Смртта е состојба без алтернативи.

А како се изодува патот поплочен со безалтернативноста? Вака, стои Американецот пред огледало и извикува: „Еcce homo sapiens! Јас сум моделот на човечката природа, нејзиниот оригинал, па кој сака да биден сметан макар и делумно за човек, нема алтернатива освен да направи пластична операција за да личи на мене.“ Притоа, јасно му е дека ниту една копија никогаш нема да биде рамна на оригиналот, со што се овековечува еден нееднаков однос.

Мнозина, зашеметени од моќта на САД, особено од нивната способност за нанесување болка, беспоговорно го прифаќаат тоа тврдење, што на крај доведува до обострана психолошка зависност. Од една страна, „оригиналот“ чувствува акутна потреба од присуство на копии (нели, навистина јас мора да сум „исклучокот“, „посебниот“, штом ме копираат), дотаму што и самото постоење на „некој различен“ почнува да го смета за егзистенцијална закана по себе. Од друга страна, на „копиите“ очајнички им треба признание, „милување по глава“, одобрување од страна на „оригиналот“, за да се здобијат со идентитет и чувство за сопствена вредност, особено во однос на оние другите, за коишто мислат дека помалку успешно ја извршиле „пластичната операција“ (неа слободно наречете ја и процес на псевдоморфоза според Шпенглер). Сè на сè, добиваме динамика, која неодоливо потсетува на дијалектиката на господарот и робот кај Хегел, така?

Пасивниот партнер на хуморот

Но што доколку овој „роб-копија“ почнал искрено да се насладува од сознанието дека со телото и постапките му причинил задоволство на „господарот-оригинал“, па не му треба ништо друго за возврат? Оттука парадоксот, прашањето што ме мачи, кое си го поставувам како своевиден коан: Дали доброволниот роб сеуште е роб? Можеби она што секаде околу мене го чувствувам како ползечка сервилност, всушност, да ти била екстаза од тукушто опишаново сладострастие, само погрешно протолкувана. Со тоа што гледам човекоразјадувачка болештина во она, коешто сите околу мене го нарекуваат здравје, не заприлегам ли на главниот лик од оној расказ на Лу̌ ‘Шју̀н – Дневникот на лудиот (1918)?

Да бидам до крај искрен, знаете што ми пречи најмногу кај таа сервилност (која сметајте дека постои само во мојата вообразба)? – нејзината „мртвосериозност“, тоа што дури не умее ни да се насмее над самата себеси. Нашево „смачкано племе“ (како што нè нарече еден поет, за којшто верувам сте чуле) во историјата многу пати се однесувало сервилно кон „посилниот“ во дадениот миг.

Меѓутоа, дури и тогаш смислата за хумор не го оставала, па знаело со иронизирање да му врати нему, оттука и феноменот на „итарпејовштината“. Тоа би било како денес да се смислуваат вицови, во коишто „пасивниот партнер на хуморот“ би го играл (Боже, смеам ли воопшто да изустам..?) фиктивен лик на а-ме-ри-кан-ски ам-ба-са-дор (чувте? – шепотам со полу здив), знаете, онака како што во згодите со Итар Пејо „пасивен партнер на хуморот“ редовно се аги, бегови, чорбаџии…

Згора, луѓето во минатото биле сосем свесни за својата сервилност, та умееле да се почестат и себеси со самоиронизирње, добивајќи такви архетипски анегдоти, како онаа со „кубурата за не дај Боже“. А сега – згуснато мртвило, во кое неповратно се удавиле и иронијата и самоиронијата. Но работата е отидена уште подалеку…

Патот до Џонстаун

На наши очи се роди цела една религија, во којашто зборот „Бог“ е заменет со зборот „Запад“, поимот „Месија“ со „Америка“, зборот „Рај“ – со „Европска Унија“, а „Сатана“ – со „Русија“ (сега за сега)… Да не сум заборавил нешто? – А да, пекол. Што религија ќе беше без пекол? Не знам, имам впечаток дека самата Македонија на мнозина им служи како замена за концептот на „пеколот“.

Меѓу вас што ова го читате сигурно има верници? Значи, би требало да го препознаете феноменот што во христијанската традиција се означува со – идолопоклонство, а во исламската се нарекува – ширк.
Ќе прозвучи ли како претерување ако кажам дека спомнатиов култ кај нас безмалку се здоби со статус на државна религија, па чисто за информација –секуларен карактер ли имаше нашиот устав? Заменетиве поими никогаш не се подложуваат ниту на зрак рационално или прагматично обмислување, туку напротив, сè функционира врз основа на (квази)религиозни принципи: емоционално набиена, слепа покорност на новиот „Бог“, врз чиј олтар везден треба да се принесуваат жртви проследени со мрморот на секогаш исти флоскули во својство на новокомпонирани молитви, очекувајќи како награда евентуален влез во „Рајот“.

А кога по којзнае кој пат ќе ни се изјаловат надежите, никој не смее ни да го начне заклучокот дека можеби, сал можеби станувало збор за имагинарен „Бог“ и виртуелен „Рај“ (иш, мисло еретичка!), туку напротив, автохипнотички се убедуваме дека неуспехот мора се должел на тоа што не сме му биле доволно послушни на тој „Бог“, дека не сме му принеле доволно големи жртви (а сигурно се проврело и некое малигно влијание на „Сатаната“), па решението, кое секојпат одново се предлага, е да станеме уште попокорни, да принесеме уште една, овојпат, секако, последна и најголема жртва.

Но кога и таа не ќе вроди со плод, што правиме? Ја смислуваме наредната, уште попоследна, уште понајголема жртва сè до… сè додека неосетно не забележиме како глетките околу нас се измениле, дека пејзажот станал некако тропски, а ние не се наоѓаме во Македонијава ни, ами во Јужна Америка, поточно во Гвајана, а најпрецизно во комуната Џонстаун. И годината не е оваа 2022, туку 1978, 18 ноември. Можеби соочен со слична дилема, со којашто и ние се мачиме денес, каква би била таа вистински „најпоследна“ и „најпоголема“ жртва што човек може да ја принесе за конечно да му се отворат Рајските порти, на пречесниот Џим Џонс, харизматичниот главешина на една псевдорелигиозна секта „Храм на народите“, му светнува!

На членовите на својата заедница им дава да испијат цијанид убаво помешан во сладникаво сокче, и сите послушно го испиле, сите 909 жртви, од кои 270 биле деца, на кои отровот им го дале родителите… Самоисчезнувањето како влезница за „Рајот“? Навистина, „понајпоследна“, „понајголема“ жртва од оваа, амин…

Последниот ров

Настрана Гвајана, да се вратиме дома. А каде би можеле да ги прочитаме „свештените писанија“ на нашиов новоиспилен религиозен култ? Не знам, безмалку сета медиумска продукција кај нас ја има таа „благочестива“ улога да ги изложува догмите на „култот“. Содржината што ни е пренесувана речиси без исклучок се совпаѓа во две нешта: Имено, секогаш кога постои некое, макар и минимално разногласие на кое било поле и по кој и да е повод помеѓу Западот и не-Западот, догмата е кристално јасна: Западот е 100% во право, а не-Западот 100% е во „криво“. А втората догма гласи дека само Западот знае што е добро за нас, додека ние не би знаеле без Западот да ни каже. Толку, алфа и омега!

Ова ме побуди да завршам со експеримент што се состоеше од разговор во обид со поклониците на „култот“, кои од некоја причина си го присвојуваа атрибутот open minded (простете ми на англосаксонизмов). Ова ми влеа малку надеж на почеток, особено кога по мое настојување тие теоретски се сложија со тезата што ја наметнав: Видете, речиси ништо во универзумот не може да биде баш стопроцентно, па под претпоставка Западот во секоја дадена ситуација да е 90%, нека е и 95% во право, тоа пак би значело дека во макар 5% од случаите, всушност, позицијата на не-Западот била исправна, така?

Ах, само теоретски, како што реков, зашто кога продолжив со практичната молба: Откако се сложивте со ова, тогаш ве молам посочете ми по ваше мислење барем два конкретни примера кога постоело разидување помеѓу Западот и некој не-западен субјект каде сметате дека не-западниот субјект морално бил во право, а Западот во „криво“? – наместо одговор, добив в лице збунета штама! Тогаш сфатив: Штамата е последен ров на догмата…

Post scriptum:

Не издржа срце иронично! Решив да зачнам виц: Доаѓа Мујо во американската амбасада во Скопје на прием кај амбасадорот и бара да му биде одобрен азил во Америка за него и за Хасо. Амбасадорот зачуден вели: „А зошто не аплициравте во нашата амбасада во Сараево?“ (… сега како домашна задача ви оставам да го довршите вицот, но на таков начин што „неморалната“ и „неинтелигентната“ страна да не испадне балканската, нели?)