КРСТОТ И СВИЛАТА Анализа на Игор Радев за христијанството во Кина во раниот Среден век

Она што нив ги спојува е, секако, Патот на свилата, под којшто ја подразбираме магистралната линија на економска и културна комуникација преку просторите на Евроазија, која почнувајќи некаде од првите векови на нашата ера ја сврзуваат Кина преку просторите на Централна Азија, Иран и Блискиот Исток, со Медитеранскиот Басен, а во продолжение и со Европа. Паралелно функционирал и јужен, поморски огранок на Патот на свилата, кој водел од пристаништата на Кина преку Јужното Кинеско Море и Индискиот Океан со големите емпориуми во Индија сè до Персискиот Залив и Црвеното Море, каде се слевал во урбаните центри на Месопотамија и Египет.

 

Патот на свилата, всушност го создава првиот глобален економски систем, којшто минувајќи низ разни преобразби опстојува сè до денес. Но, ние нема да говориме за економијата, рековме ќе говориме за Крстот…

На Волтер му е криво 

Во 4-та година од владеењето на царот ‘Тје̄н ‘Чи̌ (天啟; 1620-1627) од династијата Ми́нг (明; 1368-1644), односно во 1623, во близина на градот ‘Шӣа̄н (西安) во западна Кина, инаку сегашниот главен град на провинцијата Ша̌н‘шӣ (陝西), при градежни работи случајно била откриена необична камена стела датирана од својот текст на 7 Јануари, 781 год., чиј обемен натпис бил возглавен од гравура на крст поставен врз лотосов цвет. Самиот текст се состоел од 1900 кинески знаци, а згора имало и додатен натпис на сириски / арамејски. Насловот, пак, на стелата гласел: Стела за ширењето на Ромејската Светлозарна вера во Кина (大秦景教流行中国碑: Та̀ ‘Чи́н Џи̌нг-џја̀о лјо́у ‘ши́нг Чжо̄нг Куо́ пе̄ј). Локалниот интелектуалец Чжа́нг Ке̄нг Јо̌у веднаш препознал дека нејзината содржина се однесува на христијанството, за што ги известил своите пријатели језуитските мисионери што во тоа време престојувале во Пекинг, кои откако ја виделе, веста за нејзиното откритие ја пренеле и во Европа.

 

Таму подоцна се нашле и „неверни Томи“, кои никако не сакале да поверуваат дека христијанството можело толку рано до пристигне во Кина, па дури ги обвинувале језуитите дека мора самите да ја создале стелата, сакајќи со таков фалсификат да предизвикаат мистификација и да си го подигнат угледот во Кина. Секако, меѓу „неверниве“ бил и Волтер… Но за негов срам, стелата била оригинал, а археолошките откритија што се нижеле во Кина и Централна Азија низ целиот XIX и XX век, изведувајќи на виделина необично мноштво на артефакти, архитектонски паметници и сочувани текстови, пред научната јавност откриле цел еден нов свет, христијански кинески свет, којшто претставувал културен изданок на Патот на свилата и цутел за времето на династијата ‘Та́нг (唐; 618-907)…

Патот и царството

Патем, а што e династијата ‘Та́нг? Таа била основана од родот Ли̌ (李), чијшто претставник Ли̌ Јуе̄н (李淵), идниот цар Као̄ Цу̌ од ‘Та́нг, (唐高祖; год. на живот: 618-635; владеење: 618-626) ја презема власта врз земјата кога неговиот братучед, царот Ја́нг (隨煬帝; 604-618), последниот владетел на претходната династија Су́ј (隋; 581-618) бидува убиен во пуч. Династијата ‘Та́нг, благодарение на походите иницирани од царот ‘Та̀ј Цо̄нг (唐太宗; 626-649), нејзиниот втор владетел, против Источниот Туркски Хаганат на Монголската висорамнина (629-630) и последователното заземање на Таримскиот басен (640-648), како и походите против Западниот Туркски Хаганат (655-657) во Централна Азија, се издигнува на врвот од светската политичка сцена, организирајќи го поголемиот дел од азискиот континент во сложен систем на заемни врски под свое водство, со други зборови – Pax Sinica.

 

 

Кина во времето на династијата ‘Та́нг достигнала над 80 милиони жители, и со своите circa 5 500 000 км² (додуша, со протекторатите и над 10 000 000 км²) своевремено била најголемата држава на земјината топка, генерирајќи и над 30% од глобалниот БДП. Тоа била епоха кога со најголем дотогаш интензитет се одвиваат комуникациите по Патот на свилата низ целата евро-азиска копнена маса, како и по морските трговски патишта преку Индискиот Океан и Јужното Кинеско Море. Исто така, и престолнината Ча́нга̄н (長安) со своите повеќе од милион жители во средината на VIII-от век претставувал најголем град во светот. Ча́нга̄н привлекувал жители од речиси насекаде низ тогашниот свет: дипломати, мисионери, трговци, интелектуалци, авантуристи, забавувачи, но и по некој угледен азилант, како Пероз III и Бахрам VIII, синовите на Јаздегарад III (632-651), последниот шаханшах на Сасанидски Иран (224-651), кои во Кина си нашле уточиште после арапското завојување на татковината.

 

Така, династијата ‘Та́нг претставувала најкосмополитски период во кинеската историја, чиј крвоток бил, секако, Патот на свилата. Дојденците, најчесто лица од иранско и туркско потекло, биле ангажирани и на високи воени и цивилни позиции. Што се однесува, пак, до религиите, кои и самите дошле по Патот на свилата, будизмот станува доминантна религија во Кина. Покрај него, во ‘Та́нгска Кина имало значајно присуство и на христијанството со цела мрежа на епископии, манастири и парохии, а да не ги изоставиме и манихејството и маздаизмот (зороастризмот).

Цивилизаторското значење на династијата ‘Та́нг се состои и во тоа што голем број држави во Источна Азија свесно ја преземаат и прилагодуваат на сопствените услови нејзината култура и општествена структура. Најзначаен таков пример е Јапонија, така што некои од главните културни облици на оваа островска земја – од архитектурата, начинот на облекување, преку писменоста, сликарството и калиграфската традиција, па сè до традиционалните женски фризури, всушност, се вдахновени од соодветните пројави на кинеската култура при династијата ‘Та́нг. Во епохата на ‘Та́нг изумена е и печатарската преса што ќе придонесе за брзо и евтино распространување на литературата.

Најголемиот подем во секој поглед династијата ‘Та́нг го доживува за време на царот ‘Шјуе́н Цо̄нг (唐玄宗; год. на живот: 685-762, владеење: 712-756). Но тогаш ненадејно се случува катастрофа, при што гледаме еден од оние примери во светската историја како судбината на дадена држава се менува речиси за миг. Имено, ‘Шјуе́н Цо̄нг бил до толку обземен од љубов кон својата конкубина Ја́нг Ку̀ј Фе̄ј (楊貴妃; 719-756), што го занемарил надгледувањето на државниот апарат, додека управувањето со земјата било во рацете на озлогласениот премиер Ли̌ Ли́н Фу̀ (李林甫; † 753), а после и на премиерот Ја́нг Куо̌ Чжо̄нг (楊國忠; † 756), патем, братучед на прекрасната конкубина. Во тие околности генералот А̄н Лу̀ Ша̄н / Рохшан (安祿山; 703-757), фаворит и дури посвоен син на Ја́нг Ку̀ј Фе̄ј, инаку од мешано иранско и туркско потекло, кој заповедал со војските на североисточната граница, во 755 г., се одметнува во бунт против Престолот што ја втурнува државата во граѓанска војна. Наредната година бунтовничките сили ја заземаат престолнината Ча́нга̄н, поради стратегиската грешка на премиерот Ја́нг Куо̌ Чжо̄нг. Пред самиот пад на престолниот град, царот ‘Шјуе́н Цо̄нг, конкубината Ја́нг Ку̀ј Фе̄ј, премиерот Ја́нг Куо̌ Чжо̄нг, заедно со преостанатите војски и државниот врв на 14-ти јули, 756 г., во паника го напуштаат Ча́нга̄н, упатувајќи се на југозапад кон котлината Сѝ’чуа̄н (四川), која е стратешки заштитена од тешко пристапни планински венци. Меѓутоа, на сред’ пат војските ја откажале послушноста, во револт го убиле премиерот Ја́нг Куо̌ Чжо̄нг, кој бил обвинуван за катастрофата што ги снашла, и одбиле да продолжат понатаму сѐ додека не го принудиле царот да дозволи прекрасната Ја́нг Ку̀ј Фе̄ј да биде погубена како одговорна за сиве несреќи. После овој настан, ‘Шјуе́н Цо̄нг абдицира во корист на својот син – царот Су̀ Цо̄нг (肅宗; 756-762). Силите на ‘Та́нг под водство на новиот владетел во 757 г. ја враќаат престолнината, но борбите продолжиле уште шест години, трајно онеспособувајќи ја династијата.

После оваа војна, центрифугалните сили дошле до израз, кога провинциските воени заповедници се повеќе се осамостојувале, а притоа земјата се соочила и со воени предизвици однадвор, пред сѐ од Тибетското Царство, чии сили во 763-та привремено го окупирале и Ча́нга̄н, а подоцна и од Ујгурскиот Хаганат. Како последица на овие настани, расте постепено и недовербата кон надворешниот свет што кулминира кога царот Ву̌ Цо̄нг (唐武宗; 814-846) спроведува остри анти-будистички мерки во последните две години од своето владеење, кои ги погодуваат и христијаните, маздaистите и манихејците. Паралелно, се случуваат и внатрешни бунтови, од кои најкрвав е оној на Хуа́нг Ча́о (黃巢; †884), кога во деценијата помеѓу 874 и 884 г. ја опустошува речиси цела Кина, а во 881 г. ја освојува за некое време и престолнината. Ова придонесува и до постепено маргинализирање, па и исчезнување на христијанството од тогашна Кина, затоа што неговите верници биле сосредоточени по градовите, и биле составени, пред сè, од луѓе кои потекнувале од пределите на Патот на свилата или биле со него на друг начин сврзани, што ги правело особено ранливи на превирања од ваков тип. Династијата ‘Та́нг никогаш не се опоравува од наброениве удари, та во 907 г. и формално е укината.

Следејќи ги модрите облаци

Но да се навратиме на нашата стела, со која ја почнавме приказната за христијанството во Кина. ‘Шӣа̄н, во чија близина била откриена, всушност, е современото име за старата престолнина на династијата ‘Та́нг – Ча́нга̄н. Самиот текст на овој паметник ни дава одговор на прашањето како и кога христијанството пристигнало во Кина. Таму се вели:

Истакнатиот цар по културноста ‘Та̀ј Цо̄нг поттикнуваше процут и болскот, однесувајќи се со луѓето доблесно и мудро. Во Римското Царство имаше еден добродетелен достојник по име А̄луо́пе̌н, кој следејќи ги модрите облаци и натоварен со вистинити свети писанија, врвеше со ветриштата, та совладувајќи ги сите препреки, во деветтата година од ерата Чже̄нкуа̄н (635 г.) пристигна во Ча́нга̄н.

Значи, христијанството за првпат остварило присуство во Кина во првата половина на VII век. Спомнатиот А̄луо́пе̌н во 638 г. го основа и првиот христијански манастир во Кина, сместен во Ча́нга̄н, каде престојувале 21 монах. Веднаш после тоа биле подигнати цркви и во сите провинциски главни градови на династијата ‘Та́нг.

Носител на христијанството во Кина е Црквата на Истокот ( ܥܕܬܐ ܕܡܕܢܚܐ: Е̄дта̄’ д-Маденха̄), со седиште првично во Ктесифон, Месопотамија, престолнината на Иран под сасанидската династија, а подоцна и во Багдад, главниот град на Абасидскиот Халифат (750-1258). Нејзиниот литургиски и богословски јазик бил класичниот сириски / арамејски, но при мисионерските потфати што ги врши низ просторите поврзани со Патот на свилата почнуваат да се користат и други јазици, како пахлависки (средноперсиски), согдиски, туркски, кинески, а подоцна и монголски. Бидејќи Црквата на Истокот изворно претставувала официјална црковна јуриздикција на Иранската империја, во прво време христијанството во Кина било ословувано со називот – „персиската вера“ (波斯教: По̄сӣ’-џја̀о), но подоцна во средината на VIII век започнува да го користи името – „ромејска светлозарна вера“, или просто „светлозарната вера“ (景教: Џи̌нг-џја̀о). Всушност, промената на името дошло по совет на генералот и министер Куо̄ Ци̌’ Ји́ (郭子儀; 697-781) што се има истакнато во граѓанската војна против бунтот на А̄н Лу̀ Ша̄н, и кој бил голем покровител на христијанството и ктитор на цркви. Имено, тој сметал дека Црквата во својот назив не треба да се поврзува со Персија, односно со пропадната држава, бидејќи во тоа време Иранската држава била покорена од страна на Арапите, туку да си одбере „поугледно“ именување, во кое ќе се спомнува Римското Царство, познато во кинеските извори уште од времето на династијата Ха̀н (漢; 202 п.н.е. – 220 н.е.) под називот „Та̀ ‘Чи́н“ (大秦: ,Великата ‘Чи́н‘, според првата централизирана кинеска династија ‘Чи́н / 秦; 221-206, што ни сведочи како Кинезите од тоа време го согледувале Римското Царство тукуречи како огледален одраз на самите себеси на далечниот Запад). Според Книгата на Подоцнежниот Ха̀н (《後漢書》：Хо̀у Ха̀н-шӯ; V век), најстариот извештај во Кина за Римското Царство гласи вака:

Државата Та̀ ‘Чи́н ја нарекуваат уште и Ли́-џје̄н, а бидејќи се наоѓа на запад од морето, уште ја викаат и „Државата западно од морето“. Територијата ѝ се протега неколку илјади ли̌, а има над 400 градови… Градските бедеми се ѕидани од камен. На редовни растојанија поставени се поштенски станици, чии ѕидови се бело варосани. Таму растат борови и чемпреси, како и многу други видови дрвја и билки… Нивните кралеви не се постојано на власт, туку се поставуваат оние што се достојни… Народот на оваа земја се одликува со висок раст и честитост, а бидејќи тие луѓе наликуваат на народот на Средишната земја (= Кина) државата им се именува Та̀ ‘Чи́н…

 

Но без разлика како и да било ословувано, христијанството го остава својот културен белег врз Кина во времето на династијата ‘Та́нг. Католикосот Салиба-закха (714-728) на Црквата на Истокот именува и посебен митрополит за Кина, со што Ча́нга̄н станува митрополитска катедра. Сепак, најзначајните остварувања се случуваат на книжевно поле. Претходно, уште во 642 г. завршен е преводот на првиот христијански спис на кинески, а до крајот на династијата ‘Та́нг преведени се на кинески над 500 христијански дела, вклучително целиот Нов Завет и голем дел од Стариот, а воедно е создадена и оригинална христијанска литература на кинески јазик, која опфаќала теолошки, литургиски и химнографски сочиненија. Во едно од овие дела – Книгата на восфалбите (尊經: Цӯн-џӣнг) во авторство на ѓаконот Адам (со кинеско име Џи̌нг Џѝнг /景淨), кој, колку да знаете, е и автор на текстот на гореспоменатата стела, именувани се 35 книги од Светото Писмо, кои до негово време биле преведени на кинески, вклучително и Петокнижието Мојсеево, Псалмите, Четирите Евангелија, Апостолските Посланија итн…

Обрнете внимание тука на еден хронолошки факт. Ние вообичаено не ја поврзуваме Кина или Далечниот Исток со историјата на христијанството, а уште помалку со христијанската книжнина, меѓутоа сиве опишани преведувачки и книжевни потфати се случуваат пред времето на Светите Кирил (826–869) и Методиј (815–885), пред Свети Климент Охридски (840-916)… Со други зборови, кинескиот јазик станал „христијански“ јазик пред нашиот, кинеската христијанска книжевна традиција е постара од нашата, како и од онаа на повеќето европски народи.

Навраќајќи се сега на оригиналната кинеска богословска литература, од оние дела што се дојдени до нас, најголем дел биле сочувани во Тӯнхуа́нг (敦煌), последната испостава на Големиот кинески ѕид, сместена на крајниот запад од денешната провинција Ка̄нсу̀ (甘肅), која историски претставувала една од најзначајните станици по Патот на Свилата. Поради сувата клима на пустината Гоби, пишаните материјали се неверојатно добро сочувани. Притоа, во однос на нивната содржина, го забележуваме истиот феномен како и со христијанската мисла во хеленско-римскиот културен круг: односно, како што таму богословието било изразувано со јазикот на античката философија, така и во Кина бил користен јазикот на кинеската философска традиција, во прв ред таоистичката. Како илустрација, ‘Шӣа̄нската стела започнува со зборовите:

粵若。常然眞寂。先先而無元。窅然靈虛。後後而妙有。總玄樞而造化。妙衆聖以元尊者。其唯我三一妙身。無元眞主阿羅訶歟。判十字以定四方。鼓元風而生二氣。暗空易而天地開。

Така, Вечно-природниот Вистинит Покој, Претпочетниот и Безначалниот, Предлабокиот сепрониклив Ум, Бесконечен и Таинствен, Стожер и Творец на сè, Достојниот за восфалби од сите светии, единствениот Троичен по Лица и со Една таинствена Суштина Беспочетен Вистински Господ А̄-луо́-хе̄’ (阿羅訶; од сириското / арамејско „ܐܠܗܐ“ /Ала̄ха̄/ = „Бог“) повела знакот на Крстот да се утврди на четирите страни на земјата. Он го побуди исконскиот Дух и ги произведе двете Сили, та темната празнина се измени, со што биднаа небото и земјата…

Јасно, поимите како „вечна природност“, „вистинит покој“ итн. сите се термини од таоистичката философија, а под „двете Сили“ се подразбираат, секако, Јӣн (陰) и Ја́нг (陽)… Притоа, при преносот на имиња од христијанската традиција биле ползувани различни стратегии. Така, често сириските имиња само се транскрибирале со кинеско писмо, па „Исус “ се пишувал како „移鼠“ (И́-шу̌) според сириското „ܝܫܘܥ “ /Ишо‘/, а „Христос“ како „彌師訶“ (Ми́-ши́’-хе̄’) според сириското „ ܡܫܝܚܐ“ /М’шиха/, или веќе спомнатото „А̄-луо́-хе̄’“ за „Бог“. Другпат, поимите биле смисловно преведувани, па така, „Светиот Дух“ бил преведуван на кинески како „Свежиот Ветер“ (涼風: лја́нг фе̄нг), а понекогаш поимот „Бог“ (особено кога се однесува на „Бог Отец“) бил преведуван како „Небесниот Восфалуван“ (天尊: ‘тје̄н цӯн)…

Понатаму, христијанските богословски дела биле стилистички и жанровски конципирани по урнекот на будистичката книжнина, па тие се поделени на сутри (кин.: 經 / џӣнг) – канонски, вероучително меродавни сочиненија, и шастри (кин.: 論 / лу̀н) – огледи, трактати, толкувачки текстови. Така, првата христијанска сутра на кинески е познатата Сутра на слушањето за Христа (序聽迷詩所經:  ‘Шју̀ ‘тӣнг Ми́шӣ’суо̌-џӣнг), напишана од А̄луо́пе̌н помеѓу 635 и 638 г. Спомнатиот ѓакон Адам, пак, бил автор на Сутрата за исконските основи на Ромејската светлозарна вера (大秦景教宣元本經: Та̀ ‘Чи́н Џи̌нг-џја̀о ‘Шјуе̄нјуе́н Пе̌н-џӣнг), како и на Сутрата на таинстевниот мир и радост (志玄安樂經: Чжѝ’‘шјуе́н А̄нлѐ’-џӣнг)… Што се однесува до христијанските книжевни творби во жанрот на шастри, како пример би можеле да ја издвоиме Шастрата за единобожието (一神論: Јӣ Ше́н-лу̀н). Тука се секако и химнографските остварувања, кои биле напишани според метричките правила на класичната кинеска поезија, од кои ќе ја спомнеме Химната на Трите Величества (= Света Троица) на Светлозарната вера (景教三威蒙度赞: Џи̌нг-џја̀о Са̄н Ве̄ј ме́нг ту̀ ца̀н), датирана некаде околу 800 г.

 

Сега, бидејќи толку пати ја спомнавме Стелата за ширењето на Ромејската светлозарна вера во Кина редно е да го изложиме и историскиот контекст на нејзиното подигање. Имено, за време на граѓанската војна предизвикана од бунтот на А̄н Лу̀ Ша̄н, христијанската заедница на Кина останала лојална на династијата ‘Та́нг, а притоа со помош во борбата особено се истакнал доселеникот од Бактрија (денешен северен Авганистан) христијанинот Јазедбузид (ܝܙܕܒܘܙܝܕ; со кинеско име: 伊斯 / Јӣсӣ’). После завршувањето на војната, во 781 г. на христијанската Црква во знак на благодарност ѝ се доделени одредени привилегии од страна на царот Су̀ Цо̄нг, настан што бил одбележан со подигнувањето на фамозната стела. Ѓаконот Адам, авторот на текстот на паметникот, е всушност син на прославениот полководец Јазедбузид. Инаку, Адам бил длабоко вклучен во културните текови на династијата ‘Та́нг, па освен тоа што го среќаваме како писател на бројни богословски сочиненија на кинески, тој е и истакнат преведувач, со оглед на тоа што знаел кинески и персиски, сириски / арамејски, бактриски и согдиски, а веројатно и арапски. Интересно, тој дури и му помагал на будистичкиот монах Капиша, познат и како Праџња, во преводот на кинески на едно будистичко дело – Сутра на шесте махајански совршенства, меѓутоа овој превод бил прогласен за „незадоволителен“ од страна на царот Те́’ Цо̄нг (唐德宗; 779-805) во 787 г., зашто во него будистичките смисли наводно биле измешани со христијанските.

Говорејќи за присуството на христијанството во Кина при ерата на династијата ‘Та́нг, дали освен Црквата на Истокот со својата сириска / арамејска традиција, можеби присуствувала и византиската грчкојазична христијанска традиција? Не би можеле да кажеме со сигурност, а одредени сознанија не ни дозволуваат да ја исклучиме и таа можност. Имено, уште пред епохата на ‘Та́нг, во едно патеписно дело Белешки за будистичките зданија во Луо̀ја́нг (洛陽伽藍記: Луо̀ја́нг ‘чја́ ла́н џи́) од Ја́нг ‘Шјуѐн Чжӣ’ (楊衒之; circa VI век), каде се опишуваат будистичките институции на градот Луо̀ја́нг за време на династијата Северен Вѐј (北魏; 385-535), спомнато е дека таму има дојдено монаси „..од далечниот Запад, дури од Римското Царство“. Сега, ако навистина дошле од Римската Империја, тешко дека тоа би биле будистички монаси, туку некакви други, нели?

Понатаму, знаеме дека и во Византија пристигнувале информации за Кина преку Патот на свилата, за што имаме сведоштво кај рановизантискиот историчар Теофилакт Симокатта (Θεοφύλακτος Σιμοκάττης; circa 580-630), кој пишува за тогашните внатрешни случувања во Кина, и по сè изгледа бил добро запознаен со нив.

Самата Римска држава, односно Византија, после VI век била именувана како Фу́ли̌н (拂菻) во кинеските извори. Интересно е да се види од каде би можел да потекнува овој назив. Двата знака <拂>  (фу́) и <菻> (ли̌н) во реконструиран среднокинески изговор би звучеле нешто како *пјет – *лим или *бат – *лам. Секако, вториот слог претставува фонетски пренос на слогот ром, како во Roma, ‘Ρώμη, односно Рим. Меѓутоа, зошто тогаш е потребен првиот слог? Вообичаено се мисли дека тој пренесувал (најчесто уснена) согласка која присуствувала во називот за Рим, Римската држава, во источно-иранските јазици, преку кои овој назив влегол во кинескиот, на пример: средноперсиското хром, партското фром, согдиското вром итн. Јас, пак, лично мислам дека името Фу́ли̌н (то ест, изворно: *пјет – *лим или *бат – *лам) би можело да доаѓа од сириската фраза Бе̄т Ромаје̄ (ܒܝܬ ܪܘܡܝܐ), буквално – „Домот на Ромеите“, то ест – „Пределот на Ромеите“, „Владенијата на Ромеите“, што е вообичаена сириска јазична пракса за именување држави.

Во продолжение, забележани се и неколку византиски дипломатски мисии на Дворот на династијата ‘Та́нг. Така, Старата книга на ‘Та́нг (舊唐書: Џјо̀у ‘Та́нг – шӯ; 941 г.) бележи дека во 643 г. во Ча́нга̄н пристигнало пратеништво, кое меѓу другото носело подароци од „црвено стакло и смарагди“, од „владетелот на Фу́ли̌н“ По̄-туо̄-лѝ (波多力), под што најверојатно се подразбира Констанс II Погонат (Κώνστας ὁ Πωγωνᾶτος; 641–668), поточно, неговиот прекар – „Погонат“ (брадестиот), а некои сметаат дека со овој назив транскрибиран е зборот „патријарх“, па станувало збор за мисија од антиохискиот патријарх. На почетокот од 719 г., пак, забележано е дека на Дворот на царот ‘Шјуе́н Цо̄нг од ‘Та́нг пристигнал амбасадор од неименуван владетел на Фу́ли̌н, кој според хронологијата би требало да е Лав III Исавриски (Λέων ὁ Ἴσαυρος; 717-741), додека во Старата книга на ‘Та́нг стои дека неколку месеци подоцна истиот тој испратил во Кина и некој „монах со голема доблест“. И повторно, не е исклучено овие наводи да не се однесуваат на византиски државни мисии, туку на црковни, каде под „владетел“ би се подразбирал епископ или патријарх (впрочем, и нашиот разговорен збор „владика“ја има истата конотација).

Конечно, и самата стела од ‘Шӣа̄н содржи индиции за присуство на монаси во Кина од византиската традиција. Имено, на списокот на имиња на присутните при подигањето на стелата, забележано е името на монахот Јован (со сириски букви напишано како: ܝܘܚܢܝܣ‌  / Јо̄ханнӣс), a со кинеското име Ху̀ј ‘То̄нг (惠通), меѓутоа во сирискиот јазик името „Јован“ не гласи така, туку е „ܝܘܚܢܢ“ ‎(Јо̄ханна̄н), со други зборови, овде со сириско писмо стои напишана грчката верзија на името „Јован“, односно „Ἰωάννης“, што можеби укажува на тоа дека нему мајчин јазик му бил грчкиот, или барем припаѓал на византиската црковна традиција. Исто така, на стелата фигурира и името Константин (ܩܘܣܜܢܜܝܢܘܣ / Ко̄стантӣно̄с), кое е нетипично за ономастиката на сирискојазичната Црква на Истокот, но е едно од најчестите византиски имиња. А како се нашле овие двајца во Кина, дали непосредно дошле од византиските предели или, што е можеби поверојатно, од Централна Азија, не можеме со сигурност да знаеме. А зошто од Централна Азија? Имено, иранскиот шаханшах Хосров I Ануширван (531-579) после својата војна против Римската држава, при што во 540 ја пленил и Антиохија, антиохиските заробеници ги населил во Месопотамија, каде изградил нов град за нив – Антиохија Хосроева, нарекувана и Румаган („град на Ромеите“), во кого постоела и сопствена црковна структура возглавена од католикос под јуриздикција на Антиохиската патријаршија. Подоцна, за време на Абасидскиот Халифат, жителите на Антиохија Хосроева од страна на халифот Ал-Мансур (754-775) во 762 г. биле депортирани во Шаш, Централна Азија, што се поклопува со областа на денешен Ташкент во Узбекистан, каде е пренесена и целокупната црковна ерархија, која на таа територија ја основала епархијата Ромагира, повторно под омофорот на антиохискиот патријарх… А од таму до Ча́нга̄н е веќе релативно блиску. Единствен, пак, материјален доказ за присуството на христијани од византиската традиција на територијата на Кина претставува фрагментарно сочуван Псалтир на согдиски јазик (еден од источно-иранските јазици зборуван во Согдија, пошироката територија околу градовите Самарканд и Бухара во денешен Узбекистан) откриен во месноста Булајик од оазата Турфан во сегашната кинеска провинција ‘Шӣнџја̄нг, којшто содржи наслови на грчки јазик, а воедно согдискиот превод на Псалмите смисловно е изведен од стандардниот грчки превод на Светото Писмо, т.е. Септуагинта, а не од класичното сириско издание на Библијата, односно – Пешита.

Секако, од христијанството во ерата на династијата ‘Та́нг останати ни се и некои бележити артефакти и архитектонски паметници. Интересно, во близината на ‘Шӣа̄н уште стои градба од тоа време, којашто до ден денес од народот е именувана како „Ромејска пагода“ (大秦塔: Та̀ ‘Чи́н ‘та̌), и за која се претпоставува дека била дел од христијански манастирски комплекс.

 

Да не ги заборавиме и фреските датирани во VIII век од старата црква во Куча, еден од древните градови држави на Патот на свилата во Таримската котлина, од најзападната кинеска провинција ‘Шӣнџја̄нг. Меѓу нив има една исклучителна претстава на прославата на Цветници, каде е прикажан ѓакон со кадилница како пред портите на храмот ја пречекува процесијата на верници со палмови гранчиња:

 

Сепак, за мене најуникатен примерок на христијанската уметност од Кина при династијата ‘Та́нг е една Христова икона насликана врз свила откриена во Тӯнхуа́нг и датирана од IX век:

 

Јустинијан и монасите криумчари

Ете, иследивме како Крстот има пристигнато во Кина, но верувам би сакале да знаете и како свилата, поточно технологијата за нејзиното производство, патувајќи во обратна насока, ја има напуштено својата татковина. За тоа, впрочем, најзаслужен е нашиот „сограѓанин“ Јустинијан („сограѓанин“ во смисла дека тој е роден во Тауресиум, најверојатно денешното село Таор во Скопската котлина). Но, сè со ред, приказната за Јустинијан и свилата има своја предисторија, којашто е романтична…

Имено, познатиот будистички монах и патешественик ‘Шјуе́н Ца̀нг (玄奘; 602 – 644), ја раскажува повеста што ја чул на своите патувања како една кинеска принцеза некаде во V век била посвршена за кралот на градот-држава Хотан од Таримската котлина, денес во најзападната кинеска провинција ‘Шӣнџја̄нг (新疆). Таа, пак, од љубов за него сакала како мираз да му го подари најскапоценото нешто, односно технологијата на производство на свила, којашто Кина со векови љубоморно ја чувала како строга тајна. Така, принцезата се сетила да ги прокриумчари за него свилените буби во сопствената фризура, што е илустрирано на локалнава фреска, која датира од circa VII-VIII век:

 

На тој начин, градот Хотан успева да развие сопствена индустрија за производство на свила. Но како од таму тајната на производството на свилата се проширила понатаму на Запад ќе ни раскаже историчарот Прокопиј Кесариски (Προκόπιος ὁ Καισαρεύς; circa 500-565), кој во врска со тоа вели:

Во тоа време (circa 550 г.) при Јустинијан Август дојдоа некои монаси од Индија, па откако го убедија императорот дека Римјаните нема потреба повеќе да купуваат свила од Персијците, му ветија нему дека ќе донесат сè што е потребно за производство на свила… Му рекоа тие дека биле во Сериндија (Таримската котлина), каде совршено го имаат изучено начинот на производство на свила… Откако му го соопштија ова, поттикнати од штедри ветувања на императорот, тие заминаа пак за Индија. Кога се вратија, со себе во Византиј донесоа јајца од свилена буба, кои се преобразија во црви што се хранат со листот на црницата. Ете, од тоа време започна производството на свила во Римската држава.

(Procopii Caesariensis De Bello Gothico, Lib. IV, cap. XVII, стр. 212)

Значи, благодарение на Јустинијан, Византија успева да развие завидна индустрија на производство на квалитетни свилени ткаенини, по што ќе остане позната со столетија. Најголемите плантажи со црници, каде се одгледувале свилени буби и се предела свила биле сместени во околината на Теба во средна Грција. Од оваа област, во 1147 г. како последица на походите на адмиралот на Сицилијанското кралство Георгиј Антиохиски (†1151) во име на кралот Рожер II Сицилиски (1095-1154) против Византија, технологијата на правење свила заедно со заробените мајстори и ткајачки ќе бидат пренесени на Сицилија, каде што со текот на времето Палермо ќе се издигне како европски центар на свилената индустрија.

Возвратената љубезност

Видовме како христијанството има патувано по Патот на свилата, но покрај своето непосредно присуство, дали тоа можеби и индиректно оставило некои траги врз културите, со кои се среќавало на тој Пат? Секако. Вакви траги можеме да најдеме во позајмувањата на определени литературни сижеа.

Така, во 4-то поглавје на Лотосовата сутра, едно од најзначајните остварувања на махајанскиот будизам, се наоѓа разработена верзија на параболата за блудниот син од Евангелието по Лука. Сепак, остануваат нејасни конкретните алки на пренос на оваа евангелска повест по Патот на свилата сè до Индија, каде влегла во спомнатиов будистички спис.

Од друга страна, тие алки ни се горе-долу познати при преносот на едно друго литературно сиже, но во спротивна насока. Имено, некаде од XI век натаму во христијанскиот свет станува популарна т.н. Повест за Варлаам и Јоасаф. Нејзиното дејствие сместено е во Индија, каде на тамошниот крал Авенир му се родил син Јоасаф, за кого дворскиот астролог претскажал дека ќе стане христијанин и ќе се откаже од светот. Татко му за да го спречи тоа, си го сместува синот во прекрасен дворец, во којшто тој не смее да се соочи со ништо грдо и несреќно. Меѓутоа, еден ден младиот Јоасаф од љубопитство успева да излезе од дворецот, та надвор шокиран за првпат се соочува со болеста, староста и смртта меѓу луѓето. На крај го сретнува старецот Варлаам, од кого го прима христијанството, и веќе претпоставувате што се случувало понатаму… Ако овој расказ ви звучи некако познато, во право сте, зашто тој претставува христијанизарана верзија на животописот, поточно делот за големото одрекување на Гаутама Буда. Нели, Сидарта Гаутама (563-483 п.н.е.), идниот Буда, се раѓа како син на кралот Шудходана во денешен Непал, а при раѓањето тројца мудреци прорекуваат дека ако детето остане во светот ќе стане универзален владетел, но ако се откаже од светот тој ќе стане просветлен учител на светот. За да ја избегне вторава можност, кралот Шудходана го сместува синот во преубав дворец, каде не смее да види никаква човечка тегобност, каде што сите мораат да бидат млади, убави и здрави. Но еден ден, кога имал 29 години, тој од љубопитство бега од дворецот, и надвор е потресен од глетката на стар, болен и умрен човек, за на крај вниманието да му го привлече ведриот лик на некој аскет, по што решава и самиот да тргне по тој пат…

Филолошките истражувања покажуваат дека сижето на оваа повест има сложен пат на пренос: 1) Индиски изворник, најверојатно Лалитавистара сутра (circa IV век); → 2) Пахлависка (средноперсиска) верзија на животописот на Буда (circa V-VI век); → 3) Арапската Книга за Билавар и Будасаф (Kitāb Bilawhar wa-Būd̠āsaf, circa VIII век), каде „Будасаф“ < „бодисатва“; → 4) Грузиската Повест за Балавар и Јодасаф (или скратено Балавариани; circa X век), преведена и адаптирана од арапски; → 5) Грчката Повест за Варлаам и Јоасаф  (circa XI век), преведена од грузиски на грчки најверојатно од страна на Евтимиј Светогорец (955-1024); → 6) Латинската Повест за Барлаам и Јосафат, преведена од грчки во 1048 год. Најсетне, благодарение на популарноста, со која се здобива ова литературно дело, имињата на Варлаам и Јоасаф влегуваат во календарот на Црквата (19 ноември по стар стил / 2 декември по нов). На извесен начин испаѓа дека Гаутама Буда „несакајќи“ бил канонизиран… Ама без грижа, таа љубезност е возвратена.

 

Едно од позначајните дела на средновековната религиозна литература од Индија Бхавишја пурана (circa VI-X век) во своето 4-то поглавје содржи интересен расказ како митскиот крал Шаливахана на Хималаите се среќава со некоја личност по име Иша-путра (игра на зборови: „Иша“ на санскрит значи „Господ“, „Бог“, а „путра“ – „син“, значи „Божјиот Син“, а истовремено „Иша“ е созвучно со сириското / арамејско име „ܝܫܘܥ “ /Ишо‘/, односно „Исус“ и арапското „عِيسَى“ /‘Ӣса̄/), опишан како „прекрасна личност извишена на гората во бели одежди, чие тело сјаело како злато“ (лесно може да забележите дека ова претставува опис на Христовото преображение на Тавор). На прашањето на кралот – „кој си ти? “, тој одговорил: „Знај ме како Иша-путра (т.е. Божји Син), произлезен од утробата на девица, и Благовестител сум јас на Дармата (законот, религијата…) за Млечите (под овој поим во санскритскиот јазик се означуваат нешто како „варвари“), верен на Заветот на вистината… Кога вистината таму снеможе, јас Месијата (буквално „Масих“, идентично на арапското „المسيح“ /ал-Масӣх/ – „Месијата“, „Христос“) се јавив во таа дива земја на варварите, и гледајќи меѓу нив ужасувачки признаци, решив врз себе да го понесам бремето на месијанството. Така, ја воспоставив Дармата меѓу варварите… Јас, кој во своето срце го знам вечно добротворечкиот Бог, ќе бидам прославуван насекаде под своето име Иша Масих (созвучно на сириското „ܝܫܘܥ ܡܫܝܚܐ“ /Ишо‘ М’шиха/ и арапското „عيسى المسيح “ /‘Ӣса̄ ал-Масӣх/, т.е. „Исус Христос“).“ Еве, значи, и во браманската традиција „несакајќи“ бил канонизиран Исус Христос. Останува нејасно како точно евангелскиот расказ за Христа бил пренесен по Патот на свилата сè до Бхавишја пурана. Патем, христијанството присуствува во Индија доста рано, можеби дури и од I век, каде според преданието го донел апостолот Тома кој допатувал преку морскиот Пат на свилата. Оттогаш во континуитет тоа опстојува во Јужна Индија, каде во најјужната индиска држава Керала овие „Томини христијани“ и ден денес се близу 20% од нејзиното вкупно население. Меѓутоа, изгледа дека „христијанскава“ повест во Бхавишја пурана не е дојдена од нив, зашто Томините христијани секогаш како литургиски и богословски јазик го користеле класичниот сириски / арамејски, додека во спомнатиов расказ присутни се доста арапски јазични елементи, што сугерира дека тој бил пренесен од страна на арапско-јазични христијани од Блискиот Исток во Северна Индија, некаде после VII век н.е.

Ќе завршиме со визуелната уметност. Малкумина знаат дека и определени мотиви на христијанската иконографија „отпатувале“ по Патот на свилата сè до Кина и Јапонија. Класичната сцена на Христовото слегување во адот најверојатно послужила како инспирација за една од стандардните иконографски претстави на Бодисатва Кшитагарбха во махајанскиот будизам, каде што тој е претставуван како спасува човек од пеколот, во склад со неговиот завет: „Сè додека пеколот не се испразни се заветувам дека нема да станам Буда!“ Оваа визуелна паралела можеме да ја илустрираме со две иконографски остварувања – едно од нашата православна традиција, иконата Христовото слегување во адот, XIV век, од Охридската колекција на икони, а второто е свиток од Јапонија, исто од XIV век, со приказ на сцената како Бодисатва Кшитагарбха избавува човек од пеколот: