Живееме во утопија

Станува збор за утопија на квантитетот, којшто има извојувано убедлива победа над квалитетот.

За да ме разберете во која смисла ги употребувам овие зборови, ќе се послужам со проста илустрација. Ако видиме блок бел мермер, можеме без проблем да кажеме дека пред нас има мермер од осумдесетина килограми. Но ако истиот тој мермер некојси Праксител го исползува да изделка статуа на Афродита, би постигнале комичен ефект кога би рекле дека гледаме статуа од седумдесетина килограми. Кога таа беше само материјал, можевме да ја изразиме како количество, но добивајќи облик, односно убавина, квантитетот станува бесмислен, затоа што убавината е чист квалитет.

Квалитет е и доброто. Ако познаваме некој човек што има жртвувано многу работи, па дури и можност да основа семејство, заради тоа што цел живот се грижел за аутистичен брат, сите би се сложиле дека тој е доблесен, меѓутоа можеме ли да пресметаме колку „мерни единици доблест“ тој бил подобар од нас?

Врани и мршојадци

Оној, кој му дава предност на квалитетот, ќе го наречеме човек од квалитет, додека таквиот што му дава предност на количеството, ќе го наречеме човек од квантитет. Токму тој е херојот на нашата приказна, а ова што го гледате е негова утопија.

За означување на човекот од квантитет во продолжение ќе го користиме и одомаќениот збор – „буржуј“. Буржујот воопшто не е плод на капиталистичките економски односи во изминативе два три века. Сосема обратно, како човечки тип тој му претходи на капитализмот, и гази врз планетава веќе илјадници години. Капитализмот, претставувајќи боречки ринг, каде квантитетот го совладува квалитетот, самиот е создаден од буржујот, а не обратно.

Кога би ве одвел две ипол илјади години порано во древна Кина, зарем нема да ги препознаете и човекот од квалитет, и оној од квантитет, то ест, буржујот, во следниов исказ на Конфуциј: „Благородниот човек се води од праведноста, а ситната душа се води единствено од користа.“ Врз основа на ова гледиште подоцнежната конфуцијанска мисла да ги распореди разните општествени групи во еден вид морална хиерархија составена од четири категории на луѓе, а главно мерило при класификацијата бил претпоставениот сооднос на доблеста и користа, односно квалитетот и квантитетот, како мотивирачки чинители. Така, на прво место се „учените луѓе“, „книжевниците“; потоа следат „земјоделците“, „селаните“; по нив доаѓаат „занаетчиите“ и најнакрај се „трговците“, „бизнисмените“, односно, луѓето од квантитет.

Да појдеме малку и до Индија, каде во XII-та книга од Махабхарата, Бхишма, спрострен врз својата претсмртна „постела од стрели“ го предупредува Јудиштира во врска со оние, за коишто квантитетот претставува сè, а квалитетот – ништо: „…такви грешни луѓе мислат дека на светот нема ништо поважно од богатството. Тие луѓе не смеат да бидат трпени. Никој не треба ни да седне на трпеза со нив… Ако некогаш го загубат богатството, тие дури и креваат рака на себе што е крајно безумно… Вакви грешници, небаре врани и мршојадци се потпираат на измами заради живеачка. После распадот на нивните тела, тие се раѓаат повторно како мршојадци и врани.“

Нашево време испадна баксуз токму тие „мршојадци“ и „врани“ да се родат во него сите на куп. Имено, додека во минатото, иако ги имало, ваквите луѓе од квантитет никогаш не биле сметани за норма од страна на општеството, денес тие се нормалните, а оние што не се како нив се „ненормални“.

Дестилирана мисла

Квантитетот разјадува сè по ред. „Добро“ уметничко дело, било да е тоа роман, филм или претстава, сега е такво што носи одредено количество пари.

Се проповеда дека образованието треба да биде потчинето на „потребите на стопанството“, како резултат на што добиваме образование без образ, да не кажеме – „безобразно“, лишено од обете смисли на зборот „образ“, првин како синоним за чест и доблест, а потем и како лик, личотија, односно – убавина. Сфатил ли некој дека учењето е најкорисно тогаш кога користа не му е цел? Кинескиот мислител Ја́нг ‘Шјо́нг (53 п.н.е. – 18 н.е.) во врска со мотивот за учењето вели: „Големиот човек учи заради вистината, а ситната душа учи заради корист“. Ако ова ве потсети на нешто, да, во право сте – имено, и Аристотел на почетокот од својата Метафизика укажува дека целта на знаењето никогаш не смее да биде практичната полза.

Последица на приматот на квантитетот над квалитетот во интелктуалната сфера доведува до тоа и самиот збор „интелектуалец“ да добие во најдобар случај комичен призвук, а во најлош- пежоративен. Тешко ли е да откриеме зошто тоа е така? Ајде, да се запрашаме – од што живееле класичните општествено ангажирани интелектуалци во минатото, од типот, не знам, на Достоевски, Честертон или Сартр? Значи, ако се занимавале со некоја образовна дејност – од професорска плата, или (и) од пишување книги. А денес? Ретко ќе се најде претендент на називот „интелектуалец“, кому егзистенцијата во голема мера не му зависи од вплетканост во разни „проекти“ финансирани од оваа или онаа „фондација“, сврзаност со ваква или онаква странска „инстанца“, или од учество во некаков си think tank. Патем, понесмасен израз немам чуено. Мислењето (think) да биде сместено во канистер, односно, резервоар (tank)! Порано, во дните на мојата простодушност бев убеден дека мислата не само што е несместива, туку често умее и без да сакаш да те одведе на неочекувани, па и опасни места, како што има искусено Низами (1141-1209), персискиот поет:

„И безмерен да е двиг на небесниот ѕвезден од,

Но полет на Низами надвишил лет на тој небосвод.“

Сега, пак, испадна дека таа можела да се налее и затвори во канистер, кој собира определен број литри дестилирано мислење, при што сè е платено по тарифа на обострано задоволство. Оној што го финансира полнењето на канистерот задоволен е дека во секое време може да цитира „независно“ експертско мислење, кое по некаква космичка случајност редовно им оди во прилог на неговите моментални интереси. И прозвучувачот на мислењето е задоволен кога ќе увиди како по некој милилитар мисла од течна му се преобразува во „поопиплива“ агрегатна состојба. Ако луѓето ја губат довербата во овој тип „количествени“ умови, кој има поголема вина за тоа – „неискапениот народ“ или „дестилираните интелектуалци“?

Осумдесет илјади свињи

Сепак, со досега најостар, да не речам рендгенски поглед, човекот од квантитет, „буржујот“ како феномен, го има пронижано францускиот писател Леон Блуа (1846-1917). Според него, таквиот „…не знае ни за татко, ни за мајка, ни за вујко, ни за тетка, ни за жена или за деца, ниту за убавина или грдотија, ни за чисто, ни за грозно, ни за врело или студено, ниту за Бог или за ѓавол. Тој пет пари не дава за литературата, уметноста, науките и историјата, законите. Сè што тој знае и умее е бизнисот. – ,Вие во Париз ги имате Сент Шапел и Лувр, ама ние во Чикаго колеме по осумдесет илјади свињи на ден!…‘ – Оној, кој вака говори, навистина е бизнисмен.“

Парадоксално, бизнисменот е набожен на свој начин, та постепено, тула по тула, век по век, си има изградено и „храм“ на чистото количество, чија големина веќе се совпаѓа со обемот на светот. Тој „храм“, секако, е Пазарот, чие име како да гласи – „Тајна, великиот Вавилон, мајка на блудниците и земните гнасотии“, во чијашто челуст сè се претвора во стока за конзумирање, која има само монетарна вредност, било да станува збор за планини, езера, шуми и зајдисонца, спомени и надежи, знаење и убавина, историја и поезија, но да не ги заборавиме и пословичните „злато и сребро, драгоцени камења и бисери, висон и порфир, свила и скерлет, секакво миризливо дрво и секакви работи од слонова коска, секакви изработки од скапоцено дрво, од бакар, железо и мермер, и цимет и темјан, миро и ливан, вино и масло, брашно и пченица, говеда и овци, коњи и коли, тела и души човечки“.

Карл Полањи (1886-1964) проникливо забележува дека капиталистичкиот пазар како појава нема само економска димензија, туку коренито ги менува и потчинува на себеси и сите останати општествени односи, така што погрешно е да говориме просто за пазарна економија, туку си имаме работа со цело пазарно општество.

Значи, Буржујот поседува свој „храм“, што го наметнува прашањето – а кој бог е обожуван таму? Не, не се парите, како што си помисливте. Функцијата на парите е да бидат еквивалент на голото количество, за коишто сè може да биде заменето, оттука станувајќи единственото вистински „реално“ нешто. Пред да продолжиме, обрнете за миг внимание и на јазичните финеси: Порано во англискиот јазик (како главен артикулатор на пазарниот светоглед) повообичаено беше да се користи фразата „to earn money“ (заработува пари), додека сега сè повеќе доминира изразот „to make money“ (прави пари). Ова сознание ќе ни помогне да ја сфатиме равенката што ја изведува Буржујот: „Ако сè што постои може да биде изразено со пари, вклучително просторот (недвижнини, концесии итн…), времето (кредити, каматни стапки итн, па нејсе – „времето е пари“, според Бенџамин Франклин) и мислата (патенти, интелектуална сопственост итн), то ест, целиот универзум, а истовремено јас сум тој што речиси ex nihilo ги прави тие пари, тогаш јас на некој начин станувам творец на универзумот, односно – јас сум ,Бог‘.“ Откако ова го има сфатено, Буржујот поитал да ја отстрани конкуренцијата. Умесно забележува Алексеј Ф. Лосев (1893-1988) во својата Дијалектика на митот (1930) дека атеизмот претставува: „…чисто капиталистички и малограѓанско-буржујски принцип. Недоветно е тоа што претставниците на пролетерската идеологија(= марксизмот) си го усвоиле системот на атеизмот… Напротив, атеизмот е оригинален пород токму на буржоазијата, која прва се има откажано од Бога и отпаднала од Црквата; па тука нема ништо специфично пролетерско.“

Во својство на интермецо, чујте ја сега анегдотата за Лосев и Сталин. Имено, додека работел како професор на Московскиот државен унверзитет, Алексеј Лосев бил накодошен „од доверливи извори дојдени во Централниот комитет на Сесојузната комунистичка партија (на бољшевиците)“ дека во една прилика има изјавено на Философскиот факултет во присуство на колеги – „да, јас сум идеалист.“ Меѓутоа, кога оваа информација му била доставена на Сталин, тој само лаконски забележал: „Кај нас и онака сите се материјалисти; па нека има и еден идеалист.“

Се враќаме повторно на Леон Блуа со неговиот осврт на апотеозата на буржујството: „Никогаш ниту еден мексикански или папуански идол не бил толку обожуван, колку што себеси се обожува буржујот, ниту има барано толку страшни човечки жртви… По својата природа буржујот е ненавидник и уништувач на Рајот. Кога тој ќе забележи некое прекрасно место, негова желба е да исече што е можно повеќе дрвја, да ги исуши изворите, да пробие патишта, да изгради продавници… и сето тоа го нарекува – отворање бизнис.“

Буржујот можеби е нов бог, но неговото име е старо, па така, во „вечниот Буржуј“ Блуа гледа само друго име за сатаната, кој секогаш стои спротивставен на „Сиромавиот“, т.е. Христос: „Величествената судбина на буржујот се состои во извртувањето наопаку на Искупениото, онака како што овој поим го разбираат христијаните. Имено, само заради него – буржујот, мора да биде распнат целиот човечки род. Нели, се говори дека неопходно било Синот Божји да се отелотвори, да пострада во времето на Понтиј Пилат и да умре на Крстот за сите луѓе да бидат искупени. А овде го имаме сосем спротивното. Неизбежно, неопходно, апсолутно и за навек треба сите суштества волно или неволно да бидат принесувани како жртва само со таа цел буржујот спокојно да си прежива, та неговите црева и бубрези да бидат згоени, за да се знае дека тој е вистинскиот ,Бог‘, и дека сè е створено за него.“

Гордоста на робовите

Меѓутоа, колку и да ни е одбивен моралниот (а честопати и естетскиот) лик на буржујот, треба да разебереме дека и тој е жртва на сопствениот успех. Смогнувајќи речиси сè на светот да го сведе на квантитет без квалитет, со своевиден допир на Мида и самиот се претворил во мртво количество, и себеси се мери со мерата, со којашто го мери светот.

Григориј Ниски (335-395) во својата осуда на робовладетелството со особена острина ја напаѓа самата идеја дека човек може да биде оценет со каква било количествена мерка: „На ропство го осудуваш човекот, чија природа е слободна и самовластна… По која цена, кажи ми? Со која монета си му определил цена на разумот? Колку оболи си понудил за образот Божји? За колку статири си ја купил богоустроената природа?“

Ние денес уште им завидуваме на оние, кои самите се фалат дека „тежат“ не знам колку милијарди $ или €. Робови што се гордеат со цената за која биле купени, ништо повеќе! Освен тоа, ќе го пуштам и Аристотел да ве утеши со неговата забелешка дека сиромаштвото им е посвојствено на добрите одошто на злите, па пукнал од мака Жан Калвин (1509-1564), програмерот на умовите на трансатлантските ни „камшикари“. Паричното количество тежнее да се „влева“ во оние луѓе што и самите се свеле на просто количество, токму онака како што раскашавената вода низ улиците после есенски дожд се излева во канализационите цевки. Над нив Жуа̌н Џи́ (210-263), можеби „најегзистенцијалистичкиот“ меѓу кинеските поети, со жал воздивнува:

„Оние, пак, ситни души подлизурни,

Глеј ги надуени во пуста суета:

Одежди им сплеле од најскапа свила,

Раскошни одаји за почив им служат…

Не виделе ли тие цветје сред’ бел ден,

Кое вечер свенато ветер го дува?“

Овој ветер на крај го оддувува секој квантитет, додека квалитетот, односно стиховиве, еве, останале до денес.

Фантом на слободата

Да кажеме збор два и за смислата на економијата, поточно за нејзината оправданост… Но претходно би ве замолил да ми го поставите зајадливото прашање: „А обиди се да живееш без пари?“ Неспорно е дека парите се неопходни за живот, како што и економијата е нужна за опстојувањето на едно општество. Нужното, сепак, не е најважно. За да го разберете ова и јас ќе се послужам со зајадлив цинизам. Очигледно, за да живее човечкото тело, неопходно му е да извршува одредени физиолошки потреби, кои во антиката попоетски ги нарекувале – „делата на Деметра“. Што ќе се случи со вас без извршување на тие физиолошки потреби? – ќе умрете. Но доколку некој врз основа на ова почне да тврди дека тие „дела на Деметра“ се најважното нешто во животот и дека само она што е сврзано со нив има смисла, сите ќе се скинеме од смеа. Патем, нели имаше една сцена од филмот Фантом на слободата (1974) на Буњуел со токму овој мотив. Зошто, тогаш, ја сметате за помалку комична увереноста дека единствено економијата е „она реалното“? Дејствувањето, кое за мотив го има само тоа од што се живее им е својствено на животните, но човекот умее да се грижи и околу тоа за што се живее. Не знам дали би одел толку далеку како имамот Хомеини (1902-1989), кому му ја припишуваат изјавата – „економијата е за магариња“. Сепак, не е пресмело да се каже дека економијата сама по себе нема смисла, смисла ѝ дава тоа за што таа е користена, онака како што земјата во саксија служи за да засадиме во неа цвеќе, од чија убавина потоа судиме дали земјата била добра или не. Се живее од квантитет, односно од економија, а се живее за квалитет, то ест, за доброто и убавото. Звуците на Уметноста на фугата (1751) од Бах ја осмислиле и ја оправдале економијата на кнежевството Саксонија, каде што имаат настанато; математичките теореми на Брамагупта (598-670) сведочат дека економијата на неговата татковина кралството Гурџара-Пратихара во Индија не била залудна; драмите на Горан Стефановски на некој начин послужиле како оправдание на економијата и на нашава Македонија…

Неолибералниот капитализам денес веќе не чувствува потреба да се правда со што и да е. Имам впечаток дека и неговиот деклариран непријател – марксизмот никогаш не засекол со ножот доволно длабоко. Марксистите правилно ја забележале расчовечувачката димензија на „пазарното општество“, но не го ставиле под знак прашање самиот примат на голото количество типичен за капитализмот, туку се задоволиле со стремежот тоа количество само справедливо да биде распределено. Од оваа гледна точка можеби ќе го разбереме коментарот на Давила дека – „комунистот го мрази капитализмот со Едипов комплекс.“

Овде добро би ни дошла споредбата со кинескиот философ Менциј (Мѐнг Ци̌’; 372-289 п.н.е.), кој во контекст на тогашната претежно земјоделска економија предлага реформа, која со современ речник би можеле да ја опишеме дури и со придавката „социјалистичка“ или барем „дистрибутистичка“. Меѓутоа неговиот мотив за таквиот проект не е економски, туку етички и естетички. Имено, забележал дека материјалната несигурност води до морална деградација, или како што самиот вели: „…доколку на луѓето живеачката не им е сигурна, тие не можат да имаат истрајно срце, а штом не се со истрајно срце, тогаш стануваат подложни на секаква распуштеност и порочност.“ Сепак, ова не подразбира целосен економски детерминизам, зашто Менциј посочува дека постојат луѓе, кои без разлика на материјалните околности, секогаш остануваат постојани во доблеста, и тоа се „учените луѓе“, таквите што водат живот на умот, кои, според него, единствени „се способни да бидат со истрајно срце, макар и немале сигурна живеачка.“ Менциј уште е на мислење дека токму доблеста е таа, која му овозможува на човека да ја почувствува убавината, додека таквиот, кој не е доблесен, „дури и соочен со убави глетки, пак нема да види никакво задоволство.“

Заклучокот е дека справедливите економски односи се залудни ако не му послужат на доброто и убавото.

Homo homini…

Спротивно на предрасудите, комунизмот покажува поголема „идеалистичност“ во однос на капитализмот, пред сè, на етичко рамниште, зашто тој претполага своевиден аскетски морал, идеал на саможртвување, споделување и другарство. На извесен начин, во комунизмот ние гледаме идеалистички морал противприродно сврзан со материјалистичка метафизика. Капитализмот е подоследен од комунизмот, бидејќи без срам и перде промовира материјалистичка етика произлезена од (имплицитна) материјалистичка метафизика.

Христијанството се носеше од идејата дека ќе постигне да важи – homo homini deus est  (човек на човека му е бог) ! Комунизмот сонуваше да оствари општество, во коешто – homo homini homo est (човек на човека му е човек)! Обата претрпеа неуспех во историјата. Капитализмот, за разлика од нив, е далеку пореалистичен, зашто добро сфаќа дека homo на homini може да му биде единствено… не lupus (волк), како што мислите, туку – sus (свиња). Глобален свињарник, еве ви ја сосем остварливата утопија на капитализмот!

Овде можеме со жалење да ја констатираме веројатната историска „бесмртност“ на капитализмот, особено во неговата неолиберална инкарнација. Класичната марксистичка теорија смета дека главниот проблем на капитализмот е тоа што тој да таа мера го има развиено индустриското производство што обемот на производите ќе ја надмине побарувачката на пазарот, доведувајќи до криза, која ќе предизвика социјалистичка револуција. Маркс искрено очекувал капитализмот во догледно време да умре, но тој самиот умрел пред него. Ленин подоцна се обидува да објасни зошто капитализмот уште не умира преку неговата теза дека тој ја одложува својата смрт по пат на стекнување колонии, чиишто пазари ја олеснуваат домашната заситеност со производи. Меѓутоа, и пазарите на колониите по некое време ќе се презаситат, па повторно ќе излезе на површина истиот проблем, којшто ќе изнуди пролетерска револуција. Колониите веќе ги нема (или барем колонизацијата станала посуптилна), а капитализмот никако да умре…

Всушност, она што марксистите не го сфатија во целост е тоа дека главниот производ на капиталистичкиот економски систем не се автомобили или авиони, фармерки и гуми за џвакање, Кока-Кола или Пепси, компјутери и мобилни телефони, туку – желбите! Неолибералниот капитализам не произведува предмети, туку желби, кои како мачки пред парење безмилосно си бараат задоволување во сè понови материјални и нематеријални продукти што капиталистичкото perpetuum mobile ги нуди (ако треба и на кредит, се разбира), секогаш нови страсти и сласти, на кои им нема крај, им нема смрт, коишто се раѓаат една од друга, во навидум бесконечна низа, бескраен круг на истинување на една желба за од неа да пламне нова, заробувајќи го човештвото во своевидна самсара, без изгледи за нејзино згаснување, без надеж за нирвана. Пазарот така никогаш не станува презаситен од производи, а капитализмот останува неумрен небаре вампир, ad infinitum цицајќи ја крвта од раните, коишто на човештвото му ги нанесуваат неговите сопствени желби. Пес, кој лиже пила, та луто го боли, но истовремено му е слатка крвта од сопствениот расекуван јазик. Ете, тоа сме ние!

Всушност, грешката на класичните марксисти е благородна грешка, зашто тие имале премногу добро мислење за човекот, божем тој умее да направи разлика помеѓу потребите и желбите. Погрешно! Секоја идеја што претполага самоограничување на желбите, било да станува збор за христијанство или комунизам, платонизам или будизам, суфизам или стоицизам, ќе претрпи пораз од таа сила, којашто им шепоти на нашите желби: „Уште, уште, мили мои, не се стеснувајте од било што, без срам и страв, само напред кон нови неосвоени простори!“ Економијата на желби си бара и сопствен тип на човек, човек којшто веќе го вајаат сите славни ѕвезди и комети, заедно со (а)социјалните мрежи и    медиумскиот вртлог, човек што доброволно се сведува на квантитет без квалитет. Ја живееме ноќта навестена од Николас Гомез Давила: „И Евангелијата и Комунистичкиот манифест се на залез. Иднината на светот припаѓа на Кока-Кола и порнографијата.“

Некомпетентен сум

Може да ми биде забележано дека не сум доволно компетентен да давам судови во врска со теми што задираат во економијата или, не дај Боже, политиката. Нема да спорам со ова, туку напротив, ќе се потрудам и да го докажам тврдењево. За таа цел решив еден сегмент на нашево општество да го исфантазирам до состојба на мала утопија, секако сосем апсурдна. Така, претставете си за миг дека сите оние институции што постојат, нели, за наше добро, како – јавни претпријатија, болници, градинки, училишта, театри, културни центри итн… почнат да ги избираат своите директори и раководства исклучиво по пат на тајно гласање спроведено од страна на самите вработени, а на ист таков начин да можат да бидат и отповикани. Не, нема да има трки со само еден кандидат, а не ќе е лошо и мандатите да бидат ограничени. Притоа, единствен услов за кандидирање да биде однапред дефинирано ниво на образование, како и тоа, да речеме, најмалку три или пет години кандидатот веќе да работи во дадената институција. Бесмислица, така? Мислам, на кој недоквакан може да му падне на ум тоа дека најповикани да изберат директор на театар би биле актерите од истиот тој театар, секако, еден од нивните редови; или дека најсоодветно би било лекарите и останатиот персонал во некоја клиника самите да изгласаат кој ќе раководи со неа?

А ова уште не е сè. Шлаг на тортата нека биде укинувањето на „управните одбори“ и „надзорните одбори“. Срам ми е да кажам, но знаете, јас уште не можам да разберам која е функцијата на гореспомнативе тела. Еве, бидете љубезни и посочете ми еден единствен пример кога јавно претпријатие поради неправилности во работењето (да не употребам некој полош збор) дошло во опасност од банкрот, но само затоа што надзорниот одбор алармирал претпријатието било спасено. Чекајте, а ако веќе јавното претпријатие пропаднало, дали членовите на надзорниот и управниот одбор сносат некаква правна одговорност?

Гледате, успешно ви ја докажав својата наивност и фантазерство, практичната некомпетентност, чиј плод може да бидат вакви сосема нереални утопии зачинети со детски прашања. Мислам, ако вработените со тајно гласање почнат да си ги избираат раководните лица, што ќе биде следно – тие самите со исто такво тајно гласање да создаваат комисии што ќе решаваат за нови вработувања во нивните сопствени установи без мешање од страна? Скраја да е! Tогаш партиите би останале без raison d’etre. А страв ми е и да помислам што ќе се случи со оние наши сограѓани, чиј број останува непознат, кога би исчезнала побарувачката за нивната единствена професионална вештина, којашто поради деликатноста смеам да ја изустам само на латински – anilingus ducis factionis politicae.

Оттука, час поскоро да си ги иставиме од главите неостварливите утопии, па помирени со тоа дека веќе сме станале голи кванитети без квалитет, најдобро за сите е беспоговорно да уживаме во единствената утопија, која е остварлива. Ние ја заслужуваме неа, и таа нè заслужува нас…

Си можел и вчера

А има ли смисла човек да се бори против остварена утопија? Ваквата дилема многу наликува на ситуацијата што ја опишува кинескиот писател Лу̌ ‘Шју̀н (1881-1936): Замислете дека група луѓе заспала во херметички затворена просторија со метални ѕидови. По некое време еден од нив случајно се разбудил и ја сфатил сериозноста на ситуацијата. Гледа дека луѓето што се внатре полека го трошат кислородот со своето дишење, па штом го потрошат, ќе умрат во сон. Но од друга страна ако тој дигне паника и почне да ги буди, та ги натера грчевито да бараат излез, уште побрзо ќе го истрошат преостанатиот кислород. Што да прави? Да ги буди или…

Но од друга страна, ја имаме како алтернатива самурајската мудрост дека во битка никогаш не треба да се оди со надеж на победа. Мене лично отсекогаш ме привлекувале оние ликови во историјата што најдобро би можеле да се опишат како „борци за однапред загубени каузи“, во споредба со коишто „победниците“ делуваат банално среде вообичаениот кич на триумфот. Не знам, си ги замислувам Спартанците на Леонида во Термопилскиот теснец од 480 год. п.н.е., или Константин XI Палеолог надвиснат врз бесполезните бедеми на истоимениот град во оној мајски ден од 1453 год., па и Морис Д’Елбе (1752-1794) заедно со шуаните некаде низ зацрвенетите ливади на Вендеја после Револуцијата. Осмелувајќи се да го вадам од контекст Толстој, ќе кажам дека сите победи си личат една на друга како јајце на јајце, додека секој (благороден) пораз е уникатен, неповторливо ремек дело на историјата. Всушност, надевањето дека ќе победиш само те парализира. Ако веќе се бориш, тогаш просто бори се затоа што знаеш дека тоа е добро без да очекуваш да постигнеш што и да е. Притоа, најважно од сè е да сфатиш дека доколку смртта секој миг може да те грабне, тоа значи дека можела да те грабне и вчера, па така, обиди се да бидеш спокоен при какви било околности, знаејќи дека овој, како и секој иден ден ти е вишок…