УНИВЕРЗУМОТ НА НОБЕЛОВЕЦОТ ГУРНА Еден посебен поглед на културно диверзифицираната Источна Африка

Абдулразак Гурна е роден во 1948 година и пораснал на островот Занзибар во Индискиот Океан, но пристигнал во Англија како бегалец кон крајот на 1960 -тите. По мирното ослободување од британската колонијална власт во декември 1963 година, Занзибар поминува низ револуција која, под режимот на претседателот Абеид Каруме, доведува до угнетување и прогон на граѓани од арапско потекло. Се случуваат масакри. Гурна припаѓа на жртвената етничка група и по завршувањето на училиштето, принуден е да го напушти своето семејство и да избега од земјата, тогаш новоформираната Република Танзанија. Имаше осумнаесет години. Дури во 1984 година ќе може да се врати во Занзибар, за да го види својот татко непосредно пред смртта. До неодамнешното пензионирање, Гурна беше професор по англиски јазик и постколонијални книжевности на Универзитетот во Кент во Кентербери, фокусирајќи се главно на писатели како Вол Сојинка, Нгага ва Тионго и Салман Ружди.

Како да се избегне сеприсутната носталгија за предколонијална Африка

Гурна има објавено десет романи и голем број раскази. Темата за третманот и сидбините на бегалците доминира во неговите дела. Почнува да пишува како 21-годишник во егзил во Англија и иако свахили му е прв јазик, англискиот станува неговата литературна алатка. Тој вели дека во Занзибар неговиот пристап до литература на свахили бил практично сведен на нула и неговото најрано пишување не може строго да се смета за литература. Арапската и персиската поезија, особено „Арапските ноќи“, беа ран и значаен извор за него, како и Куранот. Но, традицијата на литературата на англиски јазик, особено влијае на неговата работа.

Со оглед на тоа, мора да се нагласи дека тој свесно ја прекршува конвенцијата, со што ја надминува колонијалната перспектива, за да ја истакне онаа на домородното население. Така, неговиот роман „Пустина“ (2005) за една љубовна врска е контрадикција со она што тој го нарекува „империјална романса“, каде што конвенционалниот европски херој се враќа дома од романтични бегства во странство, по што приказната ја достигнува својата неизбежна, трагична разрешница. Приказната продолжува на африканска почва и никогаш всушност не завршува.

Во сите свои дела, Гурна се труди да ја избегне сеприсутната носталгија за покосената предколонијална Африка. Неговото потекло е културно разновиден остров во Индискиот Океан, со историја на трговија со робови и разни форми на угнетување под голем број колонијални сили – португалски, индиски, арапски, германски и британски – и со трговски врски со целиот свет. Занзибар беше космополитско општество пред глобализацијата.

Пишувањето на Гурна е од неговото време во егзил се однесува на неговиот однос со местото што го напуштил, што значи декасеќевањата се од витално значење за генезата на неговата литература.

Неговиот дебитантски роман „Сеќавање на едно заминување“ („Memory of Departure“) од 1987 година, зборува за неуспешно востание на африканскиот континент. Надарениот млад протагонист се обидува да се ослободи од социјалната пропаст на брегот, со надеж дека ќе биде преземен под закрилата на просперитетниот чичко во Најроби. Наместо тоа, тој е понижен и вратен во скршеното семејство, кај таткото алкохоличар и насилник татко и сестрата принудена на проституција.

Повеќеслојната реалност на животот во егзил

Во второто дело „Патот на аџиите“ („Pilgrims Way“) од 1988 година, Гурна ја истражува повеќеслојната реалност на животот во егзил. Главниот лик, Дауд, се соочува со расистичката клима во неговата нова татковина, Англија. Откако се обиде да го скрие своето минато, љубовта кон една жена го наведува Дауд да ја раскаже својата приказна, за неговото трагично воспитување и за трауматичните спомени од политичките превирања во Танзанија, што го принудиле да избега. Романот завршува со посетата на Дауд на катедралата Кантербери, каде што медитира за паралелите помеѓу христијанските аџии кои го посетиле местото во минатото и неговото патување во Англија.

Третиот роман, „Доти“ („Dottie“) од 1990 година е портрет на црномуреста жена со имигрантско потекло, која расте во тешки услови во расистичка Англија во 1950 -тите години и поради молкот на нејзината мајка, која нема врска со нејзината семејна историја. Во исто време, таа се чувствува без корен во Англија, земјата во која е родена и израсната. Протагонистот на романот се обидува да создаде свој простор и идентитет преку книги и приказни; читањето ѝ дава шанса да се реконструира.

Четвртиот роман на Гурна, „Рај“ („Paradise“) од 1994 година, неговиот пробив како писател, произлезе од истражувачко патување во Источна Африка во 1990 година. Романот има очигледна референца за Џозеф Конрад во прикажувањето на патувањето на невиниот млад херој Јусуф до срцето на темнината. Но, тоа е и приказ за полнолетство и тажна љубовна приказна во која се судираат различни светови и системи на верувања. Во позадината е детален опис за насилната колонизацијата на Источна Африка кон крајот на 19 век.

Молкот како стратегија на заштита од расизмот и предрасудите

Кога пишува за искуствата на бегалците, фокусот е на идентитетот и на сликата за себе, очигледно не само во „Восхитувачката тишина“ („Admiring Silence“) од 1996 година и во „Покрај морето“ („By the Sea“) од 2001 година. И во овие романи во прво лице, молкот е претставен како стратегија на бегалецот да го заштити својот идентитет од расизам и од предрасуди, но и како средство за избегнување судир помеѓу минатото и сегашноста, што предизвикува разочарување и катастрофална самоизмама. Во првиот од овие два романа, раскажувачот со предрасуди одлучил да го скрие своето минато од своето англиско семејство и да измисли животна приказна, која е посоодветна за нивниот вообичаено изграден свет.

Во „До морето“ следува уште една драма на разочарување и самоизмама. Салех, нараторот на првиот дел, е стар муслиман од Занзибар кој бара азил во Англија, со виза фалсификувана во име на лутиот непријател. Кога ќе се сретне со синот на непријателот, Латиф, нараторот на вториот дел од книгата, тоа е само затоа што Латиф случајно бил делегиран да му помогне на Салех да се прилагоди на својата нова татковина. Во нивните страсни расправии, потиснатото минато на Салех во Занзибар се појавува во него. Но, какако што Салех прави обиди да се сети, Латиф прави се за да заборави. Тоа создава необична напнатост во романот, каде што изборот на двајца наратори ги напушта не само зацртаниот пат и насоката на фикцијата, туку и авторитетот и самоперцепцијата на нараторите.

Патувачките ликови на Гурна се наоѓаат во пауза помеѓу културите и континентите, помеѓу животот што постоел и животот што се појавува; тоа е несигурна состојба која никогаш не може да се реши. Нова верзија на овој раскол наоѓаме во гореспоменатиот седми роман на Гурна, „Пустина“, каде што се користи трагична страст за да се осветлат огромните културни разлики во колонизираната Источна Африка. Долгиот прв дел е мајсторски фалсификуван. Дејствието е кон крајот на 20 век. Авторит опишува како на Англичанецот Мартин Пирс, кој паѓа во несвест на улица, му помага локален трговец и го носи низ лавиринтите во градот, во свет каде културата и религијата се туѓи. Но, Пирс зборува арапски, што е еден од предусловите за поблизок контакт со семејството на трговецот и тој да се заљуби во неговата ќерка Рехана. Гурна добро знае дека ерата што ја прикажува не е „ерата на Покахонтас’, кога романтичното прелетување со дива принцеза може да се опише како авантура. За Мартин и за Рехана животот во Момбаса завршува со неизбежна разделба како последица. Можеби никаде на друго место Гурна не ја артикулира толку јасно својата мисија како писател отколку на крајот од првиот дел, во мета-фиктивниот „прекин“, каде што внукот на Рехана се јавува како наратор на романот. Тој, по своето постоење, е доказ дека животот на Рехана не завршил со катастрофа, туку имал продолжение.

Космополитиска традиција како одлика на посебноста

Поткрепа на романите е младоста на Гурна во Занзибар, каде што со векови голем број различни јазици, култури и религии постојат едни покрај други, но исто така се борат едни со други за хегемонија. Дури и ако неговите романи се напишани во интригантен сојуз со англосаксонската традиција, космополитската позадина ја обезбедува нивната посебност. Дијалогот и изговорениот збор играат важна улога, со забележливи елементи на свахили, арапски, хинди и германски јазик.

„Последниот подарок“ („The Last Gift“) од 2011 година, тематски се поврзува со „Патот на аџиите“ и завршува со смртта на болниот бегалец Абас, кој ќе умре и ќе го остави како подарок насловот на книгата, составен од снимка на сурова историја непозната за преживеаното семејство.

„Во срце од чакал“ („Gravel Heart“) од 2017 година, Гурна дополнително ја развива својата тема за конфронтација на млад човек со злата и неразбирлива околина. Овој возбудлив и строго раскажан наратив во прво лице ја прикажува судбината на младиот Салим, до заклучното застрашувачко откривање на семејната тајна што се чува од него, но е одлучувачка за целата негова траекторија како индивидуа без корен во егзил. Првата реченица на книгата е брутална изјава: „Татко ми не ме сакаше“. Насловот е повикување на драмата на Шекспир „Мерка за мерка“ („Measure for Measure“) и зборовите на Војводата во третата сцена од четвртиот чин: „Неспособни да живеете или да умрете! О срце од чакал!“. Токму оваа двојна неспособност станува судбина на Салим.

 

Мрачен и бескомрпомисен, посветен и сочувствителен

Најновиот роман на Гурна, величествените „Животи по смртта“ („Afterlives“) од 2020 година, зборува за местото каде што завршува Рајот. И како и во тоа дело, сцената е во почетокот на 20 век, време пред крајот на германската колонизација на Источна Африка во 1919 година. Хамза, младост што потсетува на Јусуф во рајот, е принуден да војува на страна на Германците и станува зависен од офицер кој сексуално го злоупотребува. Тој е ранет во внатрешен судир меѓу германските војници и е оставен во теренска болница. Но, кога се враќа во родното место на брегот, не ги наоѓа ниту семејството ниту пријателите. Владеат каприциозните ветрошта на историјата и како во „Пустина“, ние го следиме заговорот низ неколку генерации, до нереализираниот план на нацистите за повторна колонизација на Источна Африка.

„Посветеноста на Гурна на вистината и неговата одбивност кон поедноставување се впечатливи. Ова го прави и мрачен и бескомпромисен, истовремено со голема сочувство и непоколеблива посветеност кога ги следи судбините на поединци. Неговите романи се оддалечуваат од стереотипните описи и ни го отвораат погледот кон културно диверзифицираната Источна Африка, непозната за многумина во другите делови на светот.  Во книжевниот универзум на Гурна, се менува се – спомени, имиња, идентитети. Ова е веројатно затоа што неговиот проект не може да заврши до крај во која било дефинитивна смисла. Бесконечното истражување водено од интелектуална страст е присутно во сите негови книги и подеднакво познато и сега, во последниот роман, како и кога започна да пишува како 21-годишен бегалец“, вели Андерс Олсон, претседател на Нобеловиот комитет на Шведската академија, од кого ги презедовме библиографските белешки за нобеловецот Гурна.