ТРЕНД ОД КОЈ НИЕДНА ВЛАСТ НЕ ТРЕБА ДА БЕГА Колку помалку кеш, толку помалку сива економија и побогата држава
За да се искорени или значително да се намали сивата економија во една земја, потребна е пред сѐ, политичка волја. Без бескомпромисен ангажман, дури и најдобрите мерки однапред се осудени на неуспех, или на делумен успех. А во Македонија зачудувачка е политичката индиферентност и пасивноста во поглед на спроведувањето на стратегиите што ги донела самата држава.
Сивата економија, според некои анализи, во земјава изнесува од 20 до 40 проценти. Тешко е да се утврди нејзиниот вистински обем, но споредбата меѓу земјите од Западен Балкан покажува дека уделот на неформалната економија во Македонија е – највисок.
Главно „погонско гориво“ на сивата економија е готовината или кешот. Тој е причина за нови незаконски постапки, односно криминал и корупција. Готовината ја умножува неформалната економија и е основа за нејзино упорно опстојување.
За да се искорени, или значително да се намали сивата економија во една земја, потребна е пред сѐ политичка волја. Без бескомпромисен ангажман, дури и најдобрите мерки однапред се осудени на неуспех, или на делумен успех. А во Македонија зачудувачка е политичката индиферентност и пасивноста во поглед на спроведувањето на стратегиите што ги донела самата држава.
Едно од големите уназадувања, што ѝ даде крилја на сивата економија, е необјаснетото и неоправдано зголемување на лимитот за плаќање во кеш од 500 евра во 2019 година на 3.000 евра во 2020 година. Ова го направи владата на Зоран Заев.
Оданочување на готовината, дигитален денар…
Свесни дека намалувањето на готовите пари во оптек е потег што води кон намалување на сивата економија, нашите економисти предлагаат разни решенија, меѓу кои и оданочување на подигнувањето на готовина. Данокот собран по таа основа би се слевал во државниот буџет и би се дестимулирале фирмите и граѓаните да користат кеш.
Прашање на време е, велат економските експерти, кога ќе се случи целосна замена на физичките банкноти и монети со електронски пари (денари). Предностите се многукратни, а најважна е дигиталната трага што ја оставаат дигиталните пари. Покрај тоа, ќе се намалат или целосно ќе се укинат трошоците за печатење и дистрибуција на банкнотите, за нивно собирање, за уништување или замена на оштетените банкноти со нови. Ќе се намалат или и ќе се отстранат банкоматите, а вработените во трезорските служби ќе добијат време за други активности. При тоа, да нема забуна, дигиталните денари имаат иста вредност како и физичките денари.
Воведувањето на дигиталниот денар, како можност, го спомна и премиерот Христијан Мицкоски, по средбата со Хауард Лутник, основач и извршен директор на една од водечките финансиски корпорации во САД „Кантор Фицџералд“, кој е близок соработник на Доналд Трамп.
– Дигиталната валута, по своите функции, не се разликува од готовината (книжните и кованите пари), во однос на која има дополнителна додадена карактеристика, односно сигурноста во дигиталните плаќања ја носи на највисоко ниво. Поради фактот што дигиталните паричници се лесно достапни преку мобилните телефони, дигиталната валута обезбедува поголема финансиска вклученост на населението, а особено на оние од руралните средини што потешко пристапуваат до платежните услуги – изјавија годинава од Народната банка на Македонија за „Блумберг Адрија“.
Очекувањата се дека со воведувањето на дигиталниот денар обемот на кешот би бил значително намален.
Во случај на кражба, злоупотреба или корупција, дигиталните пари оставаат трага.
„Дигиталната трага дефинитивно не се губи, зашто е во зоната на бинарните цифри и таа и по бришењето може да се врати. Поради ова, корумпираните политичари ќе мора да се збогуваат со паричното мито и со паричната корупција“, охрабруваат авторите на студијата „’Сивиот дел’ на македонската економија: големина, импликации, решенија“, изработена од Павле Гацов, Александар Стојков и Зоран Јовановски (2023 година) за потребите на Стопанската комора на Македонија.
На овој начин, на пример, работодавачите не ќе можат да бараат од вработените да им вратат дел од платата или од К-15 назад на сметка, зашто сѐ ќе биде видливо и проверливо.
Сепак, најголемата корист од употребата на дигиталните пари е плаќањето на даноците и зголемувањето на приходите во државниот буџет – токму тоа што на Македонија очајно ѝ недостасува.
Можно ли е целосно истиснување на готовината во Македонија?
Зборувајќи за борбата против сивата економија, министерката за финансии Гордана Димитриеска Кочоска во поткаст на Плусинфо вели дека треба да се воспостават вкрстени контроли, кои ќе дадат резулатат и дека поинаку – не може. Во однос на радикалната мерка за укинување на кешот и користењето на платежните картички, таа вели:
– Ќе работиме и на тоа. Јас сум поборник да користиме картички насекаде. Но, секогаш другата страна има еден, да кажеме, отпор кон ова, па и се спротивставува, затоа што велат дека провизиите се големи. Тоа е оправдувањето, па затоа не користат картички. Но, полека, системот ќе се движи во таа насока.
Според Трајко Славески, професорот од Економскиот факултет на УКИМ, предлогот за целосно напуштање на кешот во Македонија е преуранет.
„Готовината и понатаму ќе се користи од мнозинството граѓани, се разбира во помал обем. Конечно, приврзаниците на кешот ја истакнуваат неговата анонимност и слободата. Треба да се цени и ова мислење. Стравот од централна контрола од страна на институциите врз сите трансакции на поединците буди некои непријатни асоцијации. Мислам дека е добра практиката во догледно време да им се остави на современите луѓе самите да одлучат во која мера ќе си направат комбинација, според сопствените потреби и преференции, да користат комбинација од користење платежни картички, апликации за плаќање и готовина за извршување на плаќањата. Со тек на време, доаѓа до промена во однесувањето и вредностите на луѓето. Во овој контекст, при дадени околности, посегнувањето по готовина станува неприфатливо и одбивно за околината. Истиснувањето на кешот е процес кој е длабоко напреднат и така треба да продолжи“, смета Славески, чии аргументи можете да ги прочитате во неговата колумна на крајот на оваа анализа.
За укинување на кешот се залага и Александар Бајдовски, кој беше кандидат за лидер на СДСМ. Во поткастот на Плусинфо во рамки на кампањата за изборите за партиски лидер, тој рече:
– Сѐ е технички можно. Само треба да се зeмат добрите практики од другите земји. Сметам дека со една таква мерка, можеби ригидна, можебе ригорозна, можеби несоодветна на нашиот менталитет – ако успеам да го наметнам тоа како прашање и ако имам некогаш можност да ја реализирам – би била сериозен удар во борбата против сивата економија, но и против корупцијата.
Пандемијата направи револуција во електронското плаќање кај Македонците
Пандемијата на коронавирусот го забрза преминот кон безготвинско плаќање во Македонија. Во првите месеци од пандемијата во 2020 година, растот на електронските плаќања во Македонија порасна за 110%, покажаа податоците на централната банка.
Според Народна банка, во земјава заклучно со септември 2023 година, се издадени вкупно 1.944.388 платежни картички, од кои 1.067.724 се Visa, a 828.382 се Mastercard. Со платежна функција се вкупно 1.932.331 картичка, од кои дебитни се 1.605.512, а кредитни 326.819 картички.
Сепак, само 44,7% од правните лица користат дигитални банкарски канали за извршување на плаќањата, додека тој процент кај физичките лица е уште помал – 19,1%.
Возрасната група од 35 до 44 години е сопственик на најголемиот број сметки на резидентите (21,6%) и поседува по 2,8 сметки по глава на жител.
Лицата од 65 до 74 години и над 74 години поседуваат 2,3 и 3,4 сметки по глава на жител, соодветно, но се со пониска финансиска вклученост во користењето на дигиталните канали за плаќање.
Во 2022 година за првпат во Македонија е регистрирана поголема употреба на мобилните апликации за плаќање. Граѓаните ги користеле мобилните апликации за иницирање електронски кредитни трансфери со учество од 54,2%, наспроти 45% кои користеле компјутери.
Бројот на платежните трансакции извршени преку мобилен телефон растел и во првиот квартал од 2023 година и бил поголем за 23,8 % во однос на истиот период од 2022 година. Истовремено, раст од 3,5% е забележан и кај плаќањата со компјутери.
Како се раѓа кешот?
Неформалната, односно сивата економија, е појава кај која одредена економска активност не е регистрирана од страна на соодветните системи во државата, се наведува наведената студија на авторите Павле Гацов, Александар Стојков и Зоран Јовановски од 2023 година. Во неа се посочуваат два примера во кои се раѓа кешот – кога економскиот субјект делумно или целосно ја прикрива својата економска активност, не издава фискални сметки, избегнува да плати данок, ги прикрива своите вистински приходи; и другиот пример, кога работадавачот вработил некого но не го пријавил, му дава плата или дел од плата во кеш и за него не плаќа цел износ на придонеси за вработување.
„Извор на финансирање на непријавеното вработување и исплата на плата во готово без плаќање данок и социјални придонеси е готовината примена без издавање фискална сметка и без нејзино евидентирање како остварен приход“, се објаснува во Студијата и се додава дека субјектите од сивата економија не учествуваат во финансирањето на заедничките потреби, не се извор на јавни приходи, а од друга страна ги користат јавните добра и услуги без никакви ограничувања.
Сивата економија е најдиректна закана за економскиот систем на една држава и легло на корупцијата. Авторите на Студијата предупредуваат дека сивата економија се одразува негативно на финансиската кондиција на фирмите кои работат согласно законите. Кога државата нема да успее да ги собере приходите поради неформализирање на сивата економија, таа ги зголемува даноците или другите давачки кон фирмите од формалниот сектор. Цената од несправување со сивата економија од страна на државата на крајот ја плаќаат совесните и дисциплинирани економски субјекти, но и идните генерации.
На крајот од 2021 година, во Македонија имало речиси 100.000 неформално вработени луѓе. Според тој број може да се направат пресметки колку пари за даноци и придонеси изгубила државата на годишно ниво.
Меѓу другите зла што го предизвикува сивата економија во една држава се и нарушување на лојалната конкуренција и поставување во нерамноправна положба на фирмите, се ограничува растот на економијата, се поткопува владењето на правото, се прави штета врз буџетот на државата, јавните финансии и врз социјалните фондови, и најстрашно од се – ги стимулира формалните бизниси да преминат во сивата зона: „Јас ли се најдов паметен да плаќам данок, додека другите не плаќаат?!“. Тоа е резултат на нискиот даночен морал кај граѓаните. Поради сето ова сивата економија не е само економски, туку и длабок општествен проблем.
Работа на црно, плата во плик
Последниот извештај на Finance Think покажува дека непријавената работа во земјава сочинува приближно 21,1 проценти од вкупниот инпут на работна сила или 69,7 милијарди денари во однос на бруто додадената вредност (БДВ).
„Вкупно, непријавени се околу 9,7 милијарди денари (157,8 милиони евра). Приходите од вработување покажуваат умерена стапка на нецелосно пријавување од 3,7%, што претставува 70% или еднакво на 6,8 милијарди денари (110,6 милиони евра) од вкупните загуби во државните приходи. Капиталните приходи покажуваат значително повисока стапка од 70,4% што изнесува 0,3 милијарди денари (4,9 милиони евра) во загубата на државни приходи. Стапката од 7,8% од непријавените приходи од самовработување изнесува 2,6 милијарди денари (42,3 милиони евра) или приближно 27% од загубите на државните приходи“, се наведува во анализата на Фајнанс тинк.
„Неодамнешните докази покажуваат дека неформалното производство сочинува меѓу 21,3% и 33,6% од македонскиот бруто домашен производ, со важни тенденции на намалување за време на последната деценија. Особено, промената кон режимот на рамен данок во 2008 година и воведувањето минимална плата во 2012 година значително придонесоа за намалување на неформалноста во македонската економија“, се наведува во оваа анализа.
Авторите на оваа анализа сметаат дека нискиот даночен морал на претприемачите и населението, кој е предизвикан од лошите институционални системи, резултира со висока толеранција на неформалноста. Колку е поголема перцепцијата за корупција на владата, толку е помал даночниот морал и поголема е прифатливоста на неформалноста на малите претприемачи.
Finance Think во анализа спроведена во 2017 година документира феномен дека околу 69% од осигурениците на минимална плата примаат „плата во плик“, а многу често во износи големи колку (тогашната) минимална плата.
„Непријавената работа е најзастапена и изнесува 29,7% во помалите фирми со помалку од 20 работници кои опфаќаат 42% од примерокот. Во фирмите со 20 до 49 работници, учеството на непријавената работа е 18,8%; додека во фирмите со над 50 работници, учеството на непријавената работа е најниско со 13,7%. Најголеми придонесувачи за непријавената работа се најмалите фирми кои носат речиси 60% од инпутот на непријавена работа“, се наведува во анализата на Фајнанс тинк.
КОЛКУ КЕШ СЕ ВРТИ ВО ЕВРОПА И ВО СВЕТОТ?
Шведска е првата земја во Европа што ги вовела банконтите, но и првата земја која во 2023 година безмалку целосно го истисна кешот од употреба. Таму 82 проценти од населението плаќа електронски. Шведска е лидер и во мобилното плаќање.
Норвешка ги истражува опциите за воведување дигитална валута, за да го овозможи преминот кон целосно безготовинско плаќање.
Во Италија со кеш може да се платат најмногу 5.000 евра, во Франција и во Шпанија 1.000, а во Грција – само 500 евра.
Австралија забрзано оди кон целта општество без готовина. Банките го намалуваат подигањето на готвината и затвораат банкомати.
Финска работи на тоа да премине на целосно безготовинско плаќање до 2029 година.
Најпопуларниот метод на плаќање во Хонг Конг до 2019 година беше со платежна картичка, а годинава се очекува дигиталните паричници да го преземат водството.
Според податоци од 2022 година, најголем оптек на кеш има во Мароко – 74%, каде 71% од граѓаните немаат сметка во банка, а само 0,2% имаат платежна картичка. Следуваат Египет 60% и Кенија 40%, Нигерија, Филипини…
Во Европа, најмногу кеш користат Бугарите – 8,35 од индекс 10. Таму е најголем бројот на луѓе кои немаат пристап до интернет, што се одразува на дигиталното плаќање. 74% од плаќањата во Бугарија се во кеш, а 28% од населението нема сметка во банка.
Интересен е примерот со Романија, каде 42% од населението нема сметка во банка, што е највисоко во Европа.
Грција е трета земја во Европа со 54% плаќања во кеш.
Најзачудувачки е фактот дека еден економски гигант каков што е Германија користи многу кеш и целосно ја има занемарено борбата против перење пари во последните 5 години. Веќе долго се вели дека во Германија се доаѓа токму за да се перат пари. Се проценува дека во Германија се перат 100 милијарди евра годишно.
Во Германија е силна и критиката за укинување на готовинското плаќање, зашто многумина мислат дека кешот е важна ставка за слободата. Некои теории на заговор тврдат дека исклучувањето на кешот е основа за воведување централизирана глобална дигитална валута, како и контрола врз животот на малите луѓе.
СТАВ
Дали сме подготвени за безготовинско општество?
Идејата за т.н. „безготовинско општество“ датира од пред околу 125 години. Му се припишува на познатиот шведски економист Кнут Виксел. Факт е дека иако неговата родна Шведска е најблиску до неговиот идеал за одумирање на готовината, ниту една земја, почнувајќи од најразвиените, до ден-денес не преминала исклучиво на безготовинско плаќање за извршување на трансакциите.
Крипто-ентузијастите како да се оладија од очекувањата дека крипто-валутите (поточно, крипто-средствата), пред сѐ, биткоинот и етериумот, ќе ги истиснат и заменат современите пари. Се испостави дека тие се инфериорни во однос на современите пари за извршување на трансакциите, а користењето на крипто-средствата отиде во друга насока, пред сѐ, за шпекулативни цели, вклучително и олеснување на криминални активности.
Паралелно со ова, поголем број централни банки во светот започнаа подготовки за дигитализација на сопствените валути. И овој процес како да подзабави во последно време. Најблиску до реализација на оваа цел, според извештаите, е Народната банка на Кина.
Помешани се искуствата (и чувствата) околу предлозите за елиминирање на готовината (кешот) во економијата. Мислењата се поделени. Од една страна е постојаниот напредок со воведување на нови технологии и апликации за безготовински плаќања, а од друга се предностите во дадени ситуации и за одредени групи од населението од користење на готовината при извршување на плаќањата.
Факт е дека системите кои се технолошка подлога за безготовински плаќања во светот сѐ уште не се доволно робустни и сигурни за да обезбедат отсуство на испади во периоди во кои готовината е единствениот преостанат начин на плаќање. Таков беше случајот со неодамнешниот глобален колапс на системите што го користат оперативниот систем на Мајкрософт, при што, меѓу другото, беа засегнати и дигиталните плаќања. Во тие неколку дена драстично порасна користењето на готовината.
Понатаму, не се ретки случаите кога доаѓа до дефект на системот кај конкретен трговец, на пример, кафетерија, при што тие што не понеле со себе готовина остануваат без омилениот пијалок.
Вообичаено, како аргумент против целосното истиснување на готовината се наведува дека на тој начин најмногу би биле погодени повозрасните лица и сиромашните, кои пропорционално повеќе се потпираат на користењето готовина во споредба со другите слоеви од населението.
Но, во однос на возраста не треба да се генерализира, затоа што денес тие на возраст од 70 години не мора да се инфериорни во користењето на дигиталните услуги во споредба со помладите.
Останува проблемот со сиромашните кои од повеќе причини главно користат готовина при плаќањата, што претставува своевиден хендикеп и за нив. Сѐ повеќе во иднина ќе се соочуваат со проблемот за достапност на готовината, а не можат да користат некои од предностите при користење на платежни картичи, како, на пример, можноста за плаќање на поголеми износи на рати без камата.
Но, исто така, е факт дека користењето на готовината и пристапот до неа континуирано се намалува. Во светски рамки е присутен процес на затворање филијали од страна на банките и рационализација на мрежата на банкомати. Манипулацијата со готовината (транспорт, чување, обезбедување) повлекува трошоци и не е за чудење што трговци во некои изолирани подрачја во одредени земји, како, на пример, САД, преминале целосно на безготовинско плаќање.
Предлогот за целосно напуштање на кешот во Македонија како силен инструмент за борба против сивата економија е преуранет. Постојат други начини за ограничување и контрола на плаќањата во готово, како дел од сивата економија, кои им се добро познати на надлежните.
Готовината и понатаму ќе се користи од мнозинството граѓани, се разбира во помал обем. Препорачливо е дома да се има готовина за плаќање за основните потреби за период од барем неколку дена до недела, а секој џентлмен знае дека е пожелно во секој момент во паричникот да поседува мал износ на готови пари.
Конечно, приврзаниците на кешот ја истакнуваат неговата анонимност и слободата. Треба да се цени и ова мислење. Стравот од централна контрола од страна на институциите врз сите трансакции на поединците буди некои непријатни асоцијации.
Мислам дека е добра практиката во догледно време да им се остави на современите луѓе самите да одлучат во која мера ќе си направат комбинација, според сопствените потреби и преференции, ќе користат комбинација од користење платежни картички, апликации за плаќање и готовина за извршување на плаќањата. Со тек на време доаѓа до промена во однесувањето и вредностите на луѓето. Во овој контекст, при дадени околности, посегнувањето по готовина станува неприфатливо и одбивно за околината.
Истиснувањето на кешот е процес кој е длабоко напреднат и така треба да продолжи.
Со овој текст, Плусинфо се приклучува на иницијативата за зголемена транспарентност на институциите што Институтот за комуникациски студии ја спроведува во соработка со медиумите во рамките на проектот „Користи факти“, кој е поддржан од Британската амбасада.