СИТЕ МАКЕДОНСКИ ВЛАДИ И ПРЕТСЕДАТЕЛИТЕ ВО 1990-ТИТЕ (5) Време на дискриминација на Албанците и на криминална приватизација
При толку многу штети на стопанството, при евидентен грабеж на општествениот капитал и при толку многу неправди кон работниците, Претседателот на Републиката Киро Глигоров не се огласи и не се спротивстави ниту еднаш на таквата (криминална) приватизација. Не дека немаше уставни и политички можности; нив ги имаше, но не пројави мотив да ги активира.
Според хронологијата, на второ место, стигнаа проблемите со Албанците во Македонија, со нивните демонстративни барања за преуредување на Р. Македонија од унитарна во сложена држава.
Од тие проблеми, нужно, треба да се издвојат сите оние барања на Албанците во Р. Македонија кои се однесуваа на стекнување на рамноправност со Македонците во сите области, со што би се надминала нивната реална дискиминираност во општеството и во државата.
Во врска со барањата на Албанците за преуредување на карактерот на Република Македонија како држава и за нивно добивање со територијално-политичка автономија, треба да се истакне фактот дека сите такви планови и обиди на одделни албански субјекти и средини, подржани и поттикнати и од страна на политички фактори на Албанија и Косово, какви што беа прогласувањето на т.н. Република Илирида, формирањето на албанска паравојска во Македонија или на албански политички институции – паралелни на македонските државни и политички институции – пропаднаа уште на почетокот на нивното пројавување. Т.н. референдум за создавање на т.н. Република Илирида и за формирање на албанска паравојска се случуваше во текот на 1994 година. Тие иницијативи пропаднаа пред се поради неприфаќањето и спротивставувањето на САД, на Турција и на државите членки на Европската заедница, на таквата политика со која би се нарушил унитарниот карактер на македонската држава.
Илирида не доби поддршка од странците, но борбата против дискриминацијата на Албанците – да
На тој план Претседателот Киро Глигоров и Премиерот Бранко Црвенковски немаа ниту потреба, ниту тешкотија за било какво дополнително дејствување. Респективната, јасна и категорична, политика на европските држави, на САД и на другите големи регионални држави (како на пример Република Турција) фактички го блокираа и го обессилија мешањето на Албанија и на Косово во внатрешните работи на Р. Македонија, кои покажуваа интерес за прекројување на Р. Македонија како држава, поттикнувајќи ги кон таква цел албанските политички субјекти во Македонија.
Подруг беше односот на државите на Европската заедница и тој на САД кога стануваше збор за правата на Албанците како граѓани на Р. Македонија и кога стануваше збор за нивниот социјално-професионален, образовен и секој друг статус како граѓани и како посебна културна, религиска, јазична и локална заедница. На тој план, за секого беше јасно дека Албанците, и како поединци и како група, беа дискриминирани, речиси на секое поле во општеството и во државата.
ДИСКРИМИНАЦИЈАТА НА АЛБАНЦИТЕ БЕШЕ ОГРОМНА
Еве некои показатели: Од 1950 до 1990 од индекс 100% ученици Албанци кои завршиле основно, осумгодишно образование, во училиштата за средно образование се запишале 5,5 до 6%. Од 1991 до 2001 година, преминот во средното образование се движел од 6,5 до 7%. Може да се претпостави на кое социјално-професионално скалило можеле да се најдат Албанците во Р. Македонија. На универзитетите во Македонија немало повеќе од 2% Албанци. Во 1994 година, од вкупниот број високо-образовани граѓани имало само 5,8% Албанци кои дипломирале на било кои универзитет – во Р. Македонија или во други земји и држави. Во државната и јавната администрација на Р. Македонија Албанците биле 1,5% во првата и 5,5% до 6% во втората администрација. Во униформираниот дел на полицијата и во офицерскиот и подофицерскиот дел од Армијата на Р. Македонија, Албанците биле застапени меѓу 1,5% и 2%. Колку за споредба: во воениот регрутен контигент, до тогаш до кога АРМ имала таков контигент, биле застапени со 25% до 26%.
(Види: Славко Милосавлевски, Мирче Томовски, „Албанците во Република Македонија 1945-1995, легислатива, политичка документација, статистика“, Скопје, НИП „Студентски збор“, 1997 г., особено стр.317-419; Владо Поповски, Ризван Сулејмани, Борче Давитковски: „Целосна квалитативна анализа на имплементацијата на Охридскиот рамковен договор, Влада на Република Македонија – Секретаријат за спроведување на Рамковниот договор“, Скопје, 2015 год).
Таквата нивна, дискриминирана, положба беше една од причините, за нивно протестирање, било за социјални, политички, образовни, идентитетски или други права. Без оглед за што протестираа и што бараа Албанците – граѓани на Р. Македонија – реакцијата на македонските власти секогаш беше насилна. Наместо поголема толеранција и разговори за надминување на состојбите и тензиите со Албанците редовно се „разговараше“ со полициски интервенции.
Претседателот на Републиката имаше обичај да каже дека секое нивно барање било само изговор за нивни, затскриени, сепаратистички намери. Таквото негово разбирање, споделувано од Премиерот, обично и од министрите за внатрешни работи (Љубомир Фрчковски и Томислав Чокревски) беше причина и мотив секогаш да се донесуваат фактички одлуки полицијата да ги „реши“ барањата на побунетите Албанци.
Репресија и полициски акции
Во контекст на разбирањето „на затскриените мотиви“ на Албанците интересен е случајот со кој што беше изманипулирана претставата на носителите на извршната власт во Р. Македонија и изнудената нивната одлука за справување со случајот. Станува збор за полициската интервенција во с. Радолишта, Струшко. Имено, врз основа на „информација“ од страна на КОС на Србија, во Радолишта било ускладиштено големо количество на воено оружје, пренесено од Албанија, за востание на Албанците во Р. Македонија.
Полицијата на Р. Македонија заобиколно и „тајно“, преку планина (преку Галичица), тргнала со своите десет оклопни транспортери кон Радолишта. Применувајќи сила и бутајќи ѕидови од некои куќи за кои сметала дека се складиштата со военото оружје, конечно, нашла три стари пушки – репетирки од Втората светска војна. На крајот било сфатено дека и КОС на Србија „работел“ на идејата што повеќе и на кој и да е начин да се нарушат односите меѓу Македонците и Албанците, што беше државна стратегија и тактика на српските власти во деведесеттите години на 20 век. (Таа српска политика имаше и „кодно име“).
Со „јазикот“ на репресијата беа потиснувани и решавани протестите на Албанците во Скопје (Бит Пазар и Чаир), во Тетово, во Гостивар и во Дебар – во кои имаше и жртви.
Спорната приватизација на општествениот капитал
Во деведесетите години на 20 век, во рамките на заедничкиот мандат на Претседателот Глигоров и на Премиерот Црвенковски, најзначајно прашање кое беше правно и политички регулирано и фактички спроведувано, е прашањето за т.н. трансформација на општествениот капитал, или за приватизација на тој капитал.
Приватизацијата на општествениот капитал започна со Законот за трансформација на претпријатијата со општествен капитал, донесен и стапен на сила со чинот на донесувањето на 29.06.1993 година и објавен во „Службен гласник“ на 21.07.1993 година. Моделот на трансформацијата и, особено, процесот и начинот на кој беше вршена истата, создаде подруга состојба на нештата во реалноста на Р. Македонија, спротивни на надежите и очекувањата на граѓаните, што, според последиците, предизвика општи и долгорочни нарушувања во социјалната, стопанската, економската, демокрафската и, би се рекло, во секоја друга област.
Приватизацијата на општествениот капитал, формално, беше спроведувана од Агенција која се потпираше врз наодите на проценители што таа ги избираше, по чиишто предлози донесуваше „своја“ одлука, решавајќи за висината на капиталот на конкретно претпријатие и за моделот на приватизацијата на истиот, кој можеше да биде: „менаџерски модел“, „акционерски модел“ или некој трет модел на приватизација на утврдениот капитал.
Тоа е она што се однесува на формалната (нормативна) страна, а не на вистинската (фактичка) страна на приватизацијата на општествениот капитал на претпријатијата што требаше да се трансформира преку некој од моделите за приватизација на капиталот. Од јули 1993 година до 1999 година извршени се 7 измени, а од 1999 до 2015 година 9 измени, или вкупно за 12 години имало 16 измени на законот, што зборува дека тој многу напаѓан закон за т.н. криминална приватизација мошне динамично се прилагодувал на актуелизираните интереси на одделните моќни (директорски и технократски) групи.
Осветлувајќи ја вистинската страна, толку колку што можат да бидат податливи фактите за приватизацијата на општествениот капитал во рамките на стопанските претпријатија, може да се констатира:
- Прво, Агенцијата за приватизација на општествениот капитал не располагаше со свој интегритет при донесувањето на одлуките. Доколку се случеше некој нејзин член да упорствува на своите предлози – наспроти другите членови кои беа „на врска“ со неформалната „централа“ (група на министри со премиерот на чело) која фактички доминираше при одлучувањето за привтизација, тогаш беа наоѓани начини тој да биде истиснат од Агенцијата;
- Второ, вистински (неформален) фактор на одлучување беше дел од Владата на Р. Македонија − Премиерот, или некој од потпретседателите и министрите за финансии, за стопанство, за земјоделие или од друг ресор, но секогаш со консултација на Премиерот;
- Трето, покрај Агенцијата, без интегритет беа и лицата – проценители на вредноста на капиталот на конкретно претпријатие. Тие беа под притисок на раководителот на Агенцијата, ако тој „врзуваше“ свој посебен, лукративен, интерес. Проценувачот беше под притисок и на директорите на претпријатијата, на т.н. менаџери, кои не беа без моќ или без алатки за корумпирање, било на „надлежни“ членови на Владата, било на членови на Агенцијата, или на одделни проценители;
- Четврто, решението за моделот на приватизацијата, на предлог на директорската структура на дотичното претпријатие, го донесуваше Агенцијата, се разбира – усогласено со „централата“. Најчесто користени модели за приватизација на општествениот капитал беа менаџерскиот модел и акционерскиот модел.
Како се манипулираше со вредноста на претпријатијата
Манипулацијата со процесот на приватизацијата на општествениот капитал, со која беше нанесена огромна штета на стопанството и на работниците и нивните семејства, но и на граѓаните, се одвиваше, покрај на друг и на следниот начин:
- Прво, беше инсистирано, од страна на заинтересираните раководни субјекти на стопанството, да не се зема предвид книговодствената вредност на претпријатијата, туку пазарната вредност, подразбирајќи ја онаа вредност која како цена биле спремни да ја платат тие раководни структури. Тоа и такво разбирање превагна и стана цена на капиталот на конкретно претпријатие. Таквото решение за цената на капиталот доби поддршка и од страна на владините фактори.
- Второ, беше инсистирано да се смета дека капиталот на конкретно претпријатие, пресметан по „пазарна“ цена, е приватизиран, според менаџерскиот модел, доколку бидат платени 30% од неговата цена, при што другиот дел би бил предмет на отплата, без тоа да има влијание врз моментот на приватизацијата на претпријатието. И тој предлог бил прифатен од Агенцијата и „аминуван“ од владините фактори.
ВО 77,5 % СЛУЧАИ ПРЕТПРИЈАТИЈАТА БЕА ПРИВАТИЗИРАНИ БЕЗ ДА СЕ ПЛАТАТ ЗАДОЛЖИТЕЛНИТЕ 30% ОД НИВНАТА ВРЕДНОСТ
Во врска со респективниот модел на приватизација и со решението да се смета дека општественото претпријатие е приватизирано ако е платено 30% од пазарната цена на неговиот капитал, интересна е изјавата на првиот претседател на Комисијата за борба против корупцијата, Јован Трпеновски, угледен адвокат и бивш министер за внатрешни работи во Владата на Глигорие Гоговски. Јован Трпеновски, како Претседател на споменатата Комисија, има изјавено дека во 77,5% од приватизацијата на претпријатијата не била уплатена целата сума од 30% од утврдената пазарна цена на капиталот на претпријатијата, а претпријатијата веќе станале приватна сопственост на менаџерите кои не си ги исполниле елементарните (минимални) обврски.
- Трето, уште со најавата на трансформацијата на општествениот капитал и паралелно со процесот на истата, определен број на директори на општествени претпријатија, почнале да префрлаат финансиски капитал во странство и да отвараат т.н. фирми-ќерки. Тоа, фактички, значеше форма на крадење на дел од општествениот капитал поради фактот што не можеше да биде остварена ефикасна контрола над судбината на тој „емигриран“ капитал и над работата и трошоците на фирмата-ќерка која, во странство се води на лично име на тој што ја отворил и зависела од неговата волја. Врз споменатата основа, но и врз основа на другите карактеристики на приватизацијата на капиталот која овозможи редица злоупотреби, беше поттикната нагласена корупција и појава на т.н. феномен на „швајцарски сметки“ поврзани, како со менаџери, трговцви, така и со политичари.
- Четврто, во ниту едно приватизирано претпријатие не остана сета негова претходна структура на производни единици. Новите сопственици извршиле редукција, сведувајќи ги претпријатијата на најпродуктивните и пазарно најатрактивните производни делови. На тој (и на други начини) беа растурени и запустени големи делови и комплекси на стопанската производствена структура. Почна масовно отпуштање на работниците од работа и нивно економско и социјално загрозување. Започна масовен и непрекинат егзодус на работоспособни и витални генерации граѓани на Р. Македонија.
- Петто, покрај со приватизацијата, процесот на безработицата бил зголемен и со бројните стечаи на претпријатијата со општествен капитал, кои се активираа и во случаи на продуктивно способни и пазарно неопходни претпријатија, поради индивидуални или групни интереси на моќни лица. Таков е случајот со стечајот на ЧИК – Куманово, после чија ликвидација во Штип беше донесена „италијанска“ фирма за производство на чевли, која згасна по десетина години
Ефектите од т.н. криминална приватизација
Завршувајќи го приказот, без притоа да се исцрпени сите форми на девастација на стопанските капацитети на Р. Македонија и на сите последици што произлегоа од тоа, накусо и сумарно ќе ги илустрираме ефектите од приватизацијата на општествениот капитал, имајќи ги предвид последиците, не само од приватизацијата до 1998 година – до крајот на мандатот на Владата на Бранко Црвенковски, туку и приватизациите извршени за време на владите на Љубчо Георгиевски и на Владо Бучковски.
Ефектите од т.н. криминална приватизација на општествениот капитал на Република Македонија, општо земено, беа следниве:
- Пред трансформацијата вредноста на општествениот капитал на Р. Македонија била околу, 9,5 милијарди долари, од кои 4 милијарди долари биле т.н. врзани инвестиции во југословенското стопанство, а 5,5 мијлијарди долари биле во стопанството на Р. Македонија. Првите, „врзаните“ инвестиции, не ѝ се вратиле на Р. Македонија, т.е. тие, за неа биле загубени. Вторите, по различните малверзации, биле сведени на околу 300-350 милиони долари;
- Како последица на таквата приватизација, работниот статус го изгубиле околу 250.000 работници, што значи дека социјално загрозено било, скоро, половината од населението.
И на крајот:
При толку многу штети на стопанството, при евидентен грабеж на општествениот капитал, и при толку многу неправди кон работниците, Претседателот на Републиката Киро Глигоров, не се огласи и не се спротивстави ниту еднаш на таквата (криминална) приватизација. Не дека немаше уставни и политички можности; нив ги имаше, но не пројави мотив да ги активира.
Доколку Претседателот на Републиката се однесуваше заинтересирано и активно, приватизацијата да се одвива законски, праведно и во интерес на стопанството, на вработените и на граѓаните, веројатно ќе беа надминати многу флагрантни примери на противправно, на штетно и на коруптивно одвивање на трансформацијата на општествениот капитал. Со тоа ќе се намалеа економските и социјалните штети и на стопанството и на граѓаните; со тоа и егзодусот на највиталното работоспособно население ќе беше значително поумерен.
(Крај на статијата)