ПРЕКИНОТ НА ОГНОТ МЕЃУ ТАЈЛАНД И КАМБОЏА ДАЛЕКУ ОД ТРАЕН МИР Еден спорен храм и два века непријателства

Лидерите на Тајланд и Камбоџа, со посредувањето на Малезија и под притисок од САД и од Кина, во понеделникот на 28 јули 2025 година се согласија на итен и безусловен прекин на огнот, кој стапи на сила од полноќ. Тајландскиот премиер Пумтам Вечејачаи и камбоџанскиот премиер Хун Манет ја поздравија одлуката како „многу значаен чекор кон деескалација на најкрвавите судири во регионот во последните децении“.

„Ова е клучен прв чекор кон деескалација и враќање на мирот и na безбедноста“, рече малезискиот премиер Анвар Ибрахим.

Овој договор беше постигнат по петдневни жестоки конфронтации на границата, кои започнаа со инцидент на минирано воено поле. Уследија артилериски, ракетни и воздушни напади од двете страни. Според официјалните извори, најмалку 35 лица загинаа а преку 260.000 лица беа раселени.

Спорните мапи од 19 век – извор на конфликти

Камбоџа и Тајланд делат копнена граница од 817 километри, во голема мера дефинирана со колонијални мапи нацртани од француските окупатори, кога владееле со Камбоџа од 1863 до 1953 година. Мапа од 1907 година ја исцртува границата по природната линија на вода, но Тајланд ја оспори картата бидејќи храмот Преах Вихер од 11 век беше прикажан како дел од територијата на Камбоџа.

Спорот околу границата и разликите во картографските методи доведоа до конфликти. Обиди за демаркација на границата се правеа со текот на годините. Во 1959 година, Камбоџа го тужеше Тајланд пред Меѓународниот суд на правдата, поради храмот Преах Вихер, а судот пресуди во корист на Камбоџа во 1962 година. Тајланд ја прифати пресудата, но тврдеше дека околните области остануваат спорни, што дополнително ја комплицираше границата.

Храм во средиштето на огнот

Тензиите се зголемија во 2008 година кога Камбоџа побара статус на светско наследство на УНЕСКО за Преах Вихер. Откако храмот доби признание во јули, избувнаа судири меѓу камбоџанската и тајландската армија во пограничната област. Судирите траеја со години, кулминирајќи во 2011 година, со раселување на околу 36.000 луѓе и со нова жалба до Меѓународниот суд на правдата во 2013 година, кој повторно ја потврди одлуката.

Тајланд, во исто време, инсистираше на билатерален пристап за решавање на спорот, формирајќи ја Заедничката комисија за демаркација во 2000 година. Камбоџа учествуваше во работата на комисијата, но состаноците, вклучително и оној во јуни 2025 година, не дадоа никакви значајни резултати.

Политичката криза во Тајланд додава драматична нота на настаните. Личниот конфликт меѓу семејствата Шинаватра и Хун опасно ја заостри ситуацијата, откако беше објавен протечен телефонски разговор меѓу тајландскиот премиер, член на семејството Шинаватра, и поранешниот премиер на Камбоџа, Хун Сен. Скандалот предизвика внатрешна криза и влијаеше на границите на експлозија на националистичкото движење и на понатамошна ескалација на стравот и на гневот.

Мотиви за ескалација

На моменти судирот се чини како сосема локален—нешто што започнало со експлозија на мина и пораснало до меѓусебни обвинувања и воинствена реторика. Но, ситуацијата се покажа како искра во поголем политички и економски контекст: економските санкции – особено можноста од 36% данок од САД – ги интензивираа тензиите и ја поставија борбата за територијата во фокус на меѓународната политика.

И додека Камбоџа го поддржа прекинот на огнот и го предложи интернационален надзор преку Меѓународниот суд, Тајланд инсистира на билатерална дипломатска платформа и изрази резерви кон правниот на решавање на проблемот.

Какви се шансите за мир?

Позитивно е што договорот за прекин на огнот го рестартира регионалниот дијалог: договорен е механизам за мониторинг под капа на АСЕАН (групација од 10 земји од Југоситочна Азија), со учество на министерствата за надворешни работи и одбрана од двете држави – тригодишно време за проверка на спроведувањето на прекинот на огнот.

Ако билатералните преговори продолжат, може да следат теренски демаркации, повторно дефинирање на зоните околу храмовите, како и обновување на трговските и на културните односи. Сепак, главните проблеми остануваат.

Непочитувањето на договорот, со нови мали епизоди на оган, може брзо да ја отвори кревката рана и да предизвика возобновено насилство. Политичкиот притисок и популистичкото лидерство во Тајланд – особено релацијата со фамилијата Шинаватра – може да доведе до неконтролирана реторика и до антагонизирање јавност. Проблем е и Камбоџанската економска зависност и влијанијата на Кина, кои може да значат продолжена амбивалентност и нерешеност во долгорочните стратешки цели на земјата.

Правни и геополитички дилеми

Се отвора и прашањето дали Камбоџа ќе успее да ја зачува својата верзија на суверенитет преку Меѓународниот суд на правдата, или Тајланд ќе продолжи да ја игнорира таа инстанца и ќе инсистира на регионална АСЕАН рамка. Оваа дилема може да влијае на идните правни и дипломатски решенија, под услов прекинот на огнот да се задржи на сила и довербата да се потпре на оперативни механизми, а не само на зборови.

Како и да е, покрај сенките од минатото, овој момент, се чини, носи нова шанса: мирни разговори, помалку насилство и отворен канал за разговор. Сепак, за прекинот на огнот да се прерасне во траен мир, потребно е да се дејствува: процес на помирувања, економско партнерство, правни договори и културен дијалог, кој ќе ја надмине националистичката реторика. Само така ќе се отвори пат кон вистинско помирување и стабилност во областа.