Нема ЕУ без правна држава

Правната држава и владеењето на правото се „основа на ЕУ-соработката“, нагласи поранешната германска канцеларка Ангела Меркел во својата критика упатена до претходната конзервативна влада во Полска, дека ја поткопува независноста на судството, сакајќи да спроведе контроверзни реформски промени преку кои политичкото мнозинство би добило поголема улога при именување на судиите.

Изјавата на Меркел беше само една од зачестените изразувања на загриженост во изминатите години поради забележителното назадување на принципите на правната држава во некои ЕУ-членки.

Во пошироката европска јавност голем публицитет добија и настаните кои беа поврзани со назначувањето на генерален директор на Европското јавно обвинителство (ЕПО). Една од кандидатите беше Романката Лаура Ковеси, која се здоби со голема популарност како поранешен директор на романската антикорупциската агенција ДНА, меѓу другото и како остар критичар на спорните проекти за реформи на судството, што се обидуваше да ги спроведе социјалдемократската влада. Со своите интензивни заложби Ковеси покрена обвиненија против голем број државни функционери и политичари, но на крајот доби отказ.

Тогашната романска влада силно се спротивстави на нејзината кандидатура за генерален директор на ЕПО. Но романското граѓанско општество, романските европратеници и многу други дејствуваа и протестираа, а што резултираше со тоа што Франција најпосле го повлече својот кандидат во полза на Лаура Ковеси. Јавните осуди на злоупотребата на политичката моќ за ослабнување на темелите на правната држава вродија со плод.

Таквите критики се постојано актуелни, се чини уште повеќе кога се во прашање земјите кандидатки за членство и нивните реформски резултати во доближувањето до европските стандарди. И минатонеделниот самит ЕУ-Западен Балкан беше повиод да се подвлече дека владеењето на правото е едно од најважните прашања врз кои се темели соработката меѓу ЕУ и аспирантките од Западен Балкан.

Финскиот премиер Петери Орпо, на пример, повторно подвлече дека проширувањето на ЕУ е приоритет за Владата во Хелсинки. Сепак, земјите кандидати мора да ги исполнат потребните критериуми пред да станат членки. Особено е важно, смета Орпо, „земјите да се посветат на заедничките вредности и реформите на ЕУ во однос на развојот и функционирањето на правната држава“.

Звучи речиси здодевно да се слушне такво нешто, бидејќи тоа толку често му се укажува на балканското друштво, дека е една работа јавно да се декларира политичка волја и подготвеност за спроведување на реформи и имплементирање на европски стандарди, а сосема друго е зад кулиси едновремено да се поддржува поинаква практика и однесување.

Шведска и Финска во октомври годинава, во контекстот на преговорите за усвојување на наредниот повеќегодишен ЕУ-буџет, презентираа заедничка иницијатива за заострување на барањата за јакнење на правната држава во земјите кои добиваат пари од фондовите на Унијата, што практично би резултирало со блокирање на исплатите на европски пари. И тоа како во старите, така и во новите членки.

Во 2020 година, кога беше усвоен тековниот повеќегодишен буџет на ЕУ, со важност до 2027 година, беше воведен механизам за условена финансиска поддршка од страна на ЕУ, со почитување на принципите на владеењето на правото, нешто што Шведска и Финска сега сакаат да го надополнат. Во нивното писмо до Европската комисија исто така беше нагласено дека земјите-кандидати за членство во ЕУ ​​„треба да демонстрираат конкретно и одржливо усогласување со демократијата и правната држава, во периодот на преговарачкиот процес пред зачленувањето, но и уште повеќе откако ќе влезат во ЕУ“.

За ЕУ функционирањето на правната држава и демократијата не се прашања на желба и вкус. Тоа се всушност егзистенцијални прашања, кои се доведуваат во директна врска со опстанокот на Унијата. Европската унија е интеграциски проект, во чии рамки државите даваат делови од својот суверенитет и го пренесуваат на централно ниво. Со тоа прашањето околу функционирањето на правната држава станува егзисетнцијално. Неопходен е висок степен на доверба доколку демократски држави треба да ја делат власта со други, како и разбирање и согласност на каков начин тоа практично да функционира.

Токму затоа во последните години оваа проблематика постојано се изострува и добива една поширока димензија, при што не е присутна дилемата дали Унијата ќе се бори за јакнење на правната држава во оние земји-членки каде што таа е нападната, туку какви методи да се применат за таа цел.

Претходните искуства во добар дел ги потврдуваат сознанијата дека Брисел располага со ефикасни алатки за да се погрижи земјите аспиранти за членство да ги подобрат состојбите во својот двор во текот во предпристапните преговори. Но кога една земја, по приемот во полноправно членство, ќе тргне во поинаква насока, развивајќи авторитарни тенденции и ограничувајќи ги придобивките на демократијата и на владеењето на правото, камшикот на ЕУ е помалку делотворен и ефикасен.

Работата на Лаура Ковеси, без оглед што во нејзината земја доби отказа, придонесе за големи промени во Романија. Луѓето сфатиле како корупцијата му штети и го поткопува развојот на општеството. „Но, најтешкото не беше нужно да се истражат случаите, туку да се смени менталитетот. Ова важи и за мојата сегашна работа во ЕПО“, рече во едно интервју Ковеси.

Во таа смисла, вреди да се постави прашањето во колкава мера Македонија моментно е подготвена за да може успешно да се вклучи со постепено интегрирање во еден систем каков што е ЕУ? Нема никакво сомневање дека основата на сите реформи што се заговараат, а не се спроведуваат, мора да биде, пред се, промена на менталитетот. Во спротивно, тешко ќе се излезе од калта во кои се заглавени оние бедни два процента доверба во македонското судство.