НАУЧИ ДА ПИШУВАШ (5) Вистинските зборови се силните, магични зборови!
Неколку пати го употребивме терминот клише, означувајќи го како нешто што треба да се избегнува. Но, што е тоа клише? Станува збор за воспоставена стилска или структурална постапка што ја изгубила својата уметничка значајност и изразност, но и понатаму се употребува како своевиден механички образец. Виталноста на клишираното изразување се објаснува со тоа што тоа сепак обезбедува извесна прегледност и брзо разбирање и снаоѓање во јазикот, особено при состојба на мрзеливост на духот.
Во реченицата Инспекторите ги „чешлаат“ студентските домови, наводниците многу не помагаат – тие само потврдуваат дека авторот бил свесен дека морал некако да ја обележи метафората, но тажно е што воопшто ја употребил, бидејќи таа е едно изветвено клише. Токму како и изразите зелено светло и амин (со значење дозвола), црвено светло (забрана), веќе спомнатите печурки по дожд и многу, многу други изрази.
Ако сакаме да пишуваме инвентивно, клишеата треба да ги прогласиме за наши непријатели. Во нашите бележници во кои ги запишуваме своите омилени грешки, за клишираните изрази треба да има посебна рубрика.
Не повторуваме, употребуваме синоними
Повторувањето на исти зборови во текстот, дури и кога се токму вистинските, не само што е монотоно, туку создава и нејаснотии и сведочи за нашиот скромен речник што мора да се збогати. Ваква реченица неодамна напиша еден мој колега: Автохтоните Албанци од подшарпланинските села бараат да им се заштитат селата, бидејќи по последните порои им беа загрозени селата. Човекот мора сериозно да се замисли и да најде време и начин да ја унапреди својата вештина на пишување, кога веќе му се случува во една реченица три пати да употреби ист збор (села).
Не смее да дозволиме тоа нам да ни се случува. За да не повторуваме исти зборови, употребуваме синоними. Ајде заедно да го анализираме следниот текст, за да ги утврдиме зборовите и фразите што се повторуваат:
Пристаништето во Свети Наум ќе се санира, најави Охридската капетанија. Доколку тендерската постапка помине успешно, се очекува санацијата на пристаништето да заврши есенва. Со санацијата ќе се уреди пристапот до пристаништето и ќе се исчисти дното од тиња и од песок.
Во три реченици се употребуваат зборовите санира и санација, кои се и странцизми. Еве како изгледа текстот откако ќе употребиме синоними:
Пристаништето во Свети Наум ќе се преуреди, најави Охридската капетанија. Доколку тендерската постапка помине успешно, се очекува санацијата на пристаништето да заврши есенва. Ќе се подобри пристапот до пристаништето и ќе се исчисти дното од тиња и од песок.
Да го погледнеме сега и следниот текст:
Нема жртви во пожарот што завчера во 15 часот на улицата Јордан Златановски во Тетово запали магацин со мебел и пет стана од блиската зграда. Во пожарот изгореле излозите и инвентарот во магацинот, а становите биле делумно опожарени. Пожарот бил локализиран после еден час. Од МВР велат дека причините за пожарот не се познати. Ова е втор пожар во Тетово оваа недела.
Јасно, имаме мака со повторувањето на зборот пожар. Ќе се обидеме истиот текст (на кој му се неопходни и други интервенции), да го подобриме со употреба на синоними:
Нема жртви во огнената стихија што завчера во 15 часот на улицата Јордан Златановски во Тетово проголта магацин со мебел и пет стана од блиската зграда. Во огнот изгореле излозите и инвентарот во магацинот, а становите биле делумно оштетени. Пламените јазици биле совладани после еден час. Од МВР велат дека причините за несреќата не се познати. Ова е втор пожар во Тетово оваа недела.
Што направивме, всушност?
Зборот пожар го употребивме само еднаш, а во другите реченици ги употребивме следните синоними: огнената стихија, огнот, пламените јазици и несреќата. Но, направивме и нешто друго. Во изменетиот текст, пожарот, однсоно сега огнената стихија, не запалила, туку проголтала магацин со мебел и пет стана. Наместо слаб неутрален збор, употребивме силен збор со преносно значење. Пожарникарското клише кое вели дека Пожарот бил локализиран, го заменивме со реченицата Пламените јазици биле совладани. Пак метафора избрана за синоним и збор од разговорниот јазик (совладан наместо локализиран). Така, во неколку реченици, добивме една почитлива и повозбудлива вест од онаа веројатно препишана од полицискиот билтен.
Со оваа статија завршуваме со темата за зборовите. Пред да преминеме на полето на синтаксата, за следното , утрешно продолжение, ви најавувам изненадување, статија што ќе ве поттикне да се обидете она што до сега го научивме за зборовите, веднаш да го примениме при пишувањето. Споделувајте искуства, примери од секојдневната пракса, сопствени видувања и совети. Коментирајте!
Кои зборови се силни?
Време е да ја заклучиме нашава расправа за изборот на зборовите (англискиот термин е word choice). Полека, чекор по чекор, ја откриваме тајната на изборот на вистинските зборови – треба да се пронајдат силните зборови. Вистинските зборови се силните зборови. Кои се тие?
Веќе научивме, тоа пред сѐ се семантички полните и прецизни зборови. Во реченицата Напаѓачот пукал со ракетен фрлач, глаголот пукал е непрецизен. Тоа ја прави реченицата слаба, токму како пукот во празно. Зошто? Зашто со ракетен фрлач не се пука, туку се стрела. Еве прецизен, силен збор: Напаѓачот стрелал со ракетен фрлач.
Треба, значи, да се биде прецизен, да се избере зборот кој директно, прецизно, најблиску го определува поимот. Тоа најчесто се однесува на глаголите. И во реченицата Османовски ја задушил Ајше врзувајќи ја со шамија околу вратот, токму глаголот е непрецизен. Ајше навистина се задушила, но убиецот ја задавил. И како тоа ја врзал со шамија, небаре ја дотерувал за на корзо? Значи, вака е пократко, подиректно и посилно: Османовски ја задавил Ајше со шамија.
Како што веќе видовме, кон прецизноста и кон силината на изразот придонесува и заменувањето на бирократскиот говор и на другите жаргонски и клиширани изрази со зборови и фрази од секојдневниот, разговорен јазик. Така, зачудувачки едноставно, се засилува изразот.
Реченицата Силно електрично празнење го усмрти Николовски, нанесувајќи му изгореници од трет степен е напишана во некаков чуден спој на „електричарски“ и медицински жаргон. Таа просто мора да се преведе на разговорен јазик, за така да стане појасна и посилна. Значи, силното електрично празнење ќе го преведеме едноставно – тоа е гром. Во оваа пригода ќе го дозволиме медицинскиот жаргон, иако со поамбициозно препишување реченицата може уште повеќе да се видоизмени. Значи, остануваме на варијантата Гром го уби Николовски, нанесувајќи му изгореници од трет степен.
Опиши, направи да видам и да почувствувам!
Силни зборови се описните придавки, а не општите. Не е доволно прецизно да се каже Ручекот е добар. Добар? Шпоретот на кој бил зготвен ручекот може да биде добар. Готвачот е способен, вешт, талентиран. Придавката мора да биде многу, многу попрецизна. Ајде да размислиме, каков ли можел да биде ручекот, неинвентивно опишан со придавката добар? Вкусен? Обилен? Богат? Мора да се потрудиме да го пронајдеме вистинскиот збор.
Силни се зборовите кои создаваат слика во главата на читателот. Ајде да ја анализираме следнава реченица: Дупката на паркингот кај Скопски саем, во која вчера падна девојче, беше отворена и денеска. Формално, оваа реченица е коректна. Но, изразот беше отворена буквално ја убива сликата. Да биде отворена може врата, на пример, но не и дупка во која паднало и се повредило девојче. Таа дупка мора да се опише пострашно. Треба да пронајдеме збор што во главата на нашиот читател ќе создаде слика која плаши, опоменува, предупредува. На помош треба да ги повикаме зборовите со преносно, метафорично значење. Јас би се определил за персонификацијата зјае. Значи, Дупката на паркингот кај Скопски саем, во која вчера падна девојче, зјаеше и денеска.
Силни се активните наспроти пасивните глаголски форми, како и глаголите кои „прават“ нешто конкретно, наспроти тие што статично опишуваат некаква состојба. Така, можеме да кажеме Јас сум студент на новинарство, но подобро е да напишеме Јас студирам новинарство. Втората реченица е поактивна, посилна. Запомни, секогаш кога е можно, пасивните глаголски форми замени ги со активни. Секогаш актив наместо пасив. Така, на пример, реченицата Во парламентот беше донесена одлука за формирање анкетна комисија, треба да се замени со следнава реченица – Парламентот одлучи да формира анкетна комисија.
Силни се и зборовите кои прецизно ги опишуваат чувствата. Само неталентиран и мрзелив автор може да напише Мајката е тажна поради смртта на своето чедо. Придавката тажна е преопшта и во случајов сосема несоодветна. Тажен е човек кој ќе изгуби паричник со двесте денари и со лична карта, но човек што ќе го изгуби своето чедо во најмала рака е очаен.
И кога ги заменуваме клишираните и бирократски изрази, го засилуваме говорот. Ако ја преведеме реченицата Владата има намера да им доделува финансиска помош на сиромашните семејства во руралните средини, можеби ќе добиеме реченица која ќе може лесно да се прочита и која на читателот нешто навистина ќе му каже „од прва рака“. Вака, на пример: Владата има намера да им дава пари на сиромашните семејства во селата. Колку поедноставно и поразбирливо!
Следната реченица покажува зошто авторите многу често избираат непрецизни и клиширани фрази наместо директни и силни зборови. Децата без родители се пожалија дека Јовановиќ физички ги малтретирал. Секако дека реченицата мора да се преведе на разговорен јазик: Децата без родители се пожалија дека Јовановиќ ги тепал. Но, јасно е дека авторот сметал дека употребата на зборот тепа како замена за физички малтретира остава впечаток на недоволна ерудиција, на „непознавање на материјата“, можеби дури и впечаток на прост израз.
Не смееме да подлегнуваме на таквите предрасуди. Секогаш кога можеме да се сетиме на едноставен, силен збор од разговорниот јазик, што може да ги замени клишираните изрази од стерилниот бирократски говор, нема дилеми дека ќе се определиме за тој збор.
Еве како може перото да направи разлика
И конечно, да завршиме со она за што веќе говоревме: секогаш кога можеме нашиот текст да го збогатиме со метафори и со зборови со преносно значење, ќе го сториме тоа. Печатот полека ја губи трката со изговорениот збор и затоа му преостанува да ја бие битката со „оружјето“ што го има на располагање – убавината на метафората, богатството на речникот, силните и магични зборови.
Еве како може еден недоволно инвентивен текст да се збогати на таков начин. Текстот е објавен во „Шпиц“ од 23 септември 2008 година, под наслов „Денот без автомобили одбележан зад волан“:
Стотина граѓани, ученици и членови на невладини организации, заедно со градската администрација и неколку амбасадори, се возеа со велосипеди вчера низ центарот на Скопје за да го одбележат Меѓународниот ден без автомобили под мотото ”Чист воздух за сите”.
Но, освен нив, речиси сите други се однесуваа како во секој друг ден, па присуството на автомобили по улиците беше стандардно. Целта на ваквите денови инаку е да се промовираат алтернативни превозни средства, како велосипедот.
Официјално, во употреба вчера беше пуштена и велосипедската патека од Железничката станица, која треба да се протега до населбата Ѓорче Петров, но досега е обележана само до трговскиот центар ”Буњаковец”. Велосипедистите, секој со налепница ”еден автомобил помалку” и со балон в рака, на чело со градоначалникот Трифун Костовски, министерот за животна средина Неxати Јакупи и британскиот амбасадор Ендрју Ки, возеа од станицата до плоштадот.
Таму тие доделија четири велосипеди за присутните, а амбасадорката на Холандија, Симона Филипини рече дека еден велосипед ќе му подари на премиерот Никола Груевски. Градот, пак, доби донација од Републичкиот совет за безбедност во сообраќајот – триесетина семафори кои ќе бидат поставени долж велосипедската патека.
Поголемиот дел од присутните ѝ се израдуваа на манифестацијата и на возењето велосипед низ центарот на Скопје. Имаше и такви кои рекоа дека патеката речиси никогаш не е слободна за возење.
– Веќе дваесет години истиот проблем го имаме, автомобилите се паркирани каде што треба да се возат велосипеди – вели скопјанецот Јовица Стојанов.
Граѓаните на плоштадот во студениот ден ги затопли и песната на децата од ”Златно славејче”.
Еве една мала анализа на проблематичните зборови и фрази употребени во овој текст. Прво, неразбирлива е фразата зад волан во насловот. Што сакал авторот да каже? Веројатно дека Меѓународниот ден без автомобили луѓето сепак го минале во автомобили. Но, зад волан биле и тие што возеле велосипеди, бидејќи и велосипедите имаат волани, зарем не?
Присуството на автомибили на улиците било стандардно, вели авторот. Здодевна, бирократска фраза. Колку е тоа „стандардно“? И нема да дозволиме велосипедската патека да се „протега“. И секако ќе кажеме нешто што новинарот не го знаел или пропуштил да го каже – градоначалникот Костовски и министерот Јакупи на работа дошле со службените автомобили. Здодевно е опишана и епизодата со велосипедот што холандската амбасадорка му го подарила на премиерот Груевски. Всушност, воопшто и не е опишана – ниту новиот велосипед на премиерот ниту приказната за премиерот кој се сликаше како пеш оди на работа.
Еве сега како би можело да се напише овој текст:
Задушени од смог, стуткани во топли палта и качени на тазе светнати велосипеди, македонските политичари вчера предводеа група од стотина граѓани, ученици и невладини активисти, во парада под мотото „Чист воздух за сите“, со која Скопје го одбележа Меѓународниот ден без автомобили.
Возачот на премиерот Никола Груевски имаше слободен ден. Сам, следен само од телевизиските камери и од полицајци во цивил кои глумеа случајни минувачи, Груевски пеш патуваше половина час од дома во Црниче до работа. Таму го дочека нов велосипед, накитен како новогодишна елка во портокалови бои, подарок од холандската амбасадорка Симоне Филипини.
Градоначалникот Трифун Костовски, министерот за животна средина Неxати Јакупи и британскиот амбасадор Ендрју Ки беа на чело на експедицијата што ја испроба новата велосипедска патека од Железничката станица до плоштадот Македонија. На неа наскоро ќе никнат триесеттина нови семафори. Велосипедистите носеа налепници „Еден автомобил помалку“, но службените автомобили на Костовски и на Јакупи трпеливо чекаа пред нивните канцеларии да заврши парадата за да ги вратат дома.
Скопјани се израдуваа на настанот, но не пропуштија да се пожалат дека велосипедите во метрополата сѐ уште ја губат трката со автомобилите. Фамозната велосипедска патека води до Ѓорче Петров, но обележана е само до Буњаковец и слободна е само кога сообраќајот ќе стивне. Улиците и паркинзите се преполни со автомобили. Така беше и вчера пред Собранието и пред Владата.
Денеска е ден со автомобили. Велосипедите ќе чекаат 364 дена за да се покажат.
Има разлика, нели?
(Во следното продолжение: Како да пишуваме прецизни и впечатливи описи?)
Фотографија: pixabay.com