НАУЧИ ДА ПИШУВАШ (2) На почетокот беше зборот – како да го изберам вистинскиот?
Зборовите се основни клетки на нашиот текст. Тие се како камчиња во мозаик – секое камче има свој облик, боја, значење, свое точно определено место. Сите заедно ја исполнуваат нашата замисла. Пишувањето е како склопување мозаик. Затоа, токму како и камчињата во мозаикот, внимателно ги избираме вистинските зборови и уште повнимателно склопуваме реченици. Доволно е едно камче или еден збор да недостасува или можеби да штрчи во мозаикот, за да се наруши целината.
Многу познати светски автори му посветуваат внимание на прашањето на изборот на вистинските зборови. Така, Џорџ Орвел ги наведува следните шест правила при изборот на зборовите:
- Никогаш не употребувај метафора, компарација споредба или друга стилска фигура која често се употребува во печатот.
- Никогаш не употребувај долг збор ако краткиот може да заврши работа.
- Ако е можно да се отстрани еден збор, отстрани го.
- Никогаш не употребувај пасив, ако можеш актив.
- Никогаш не употребувај странски збор, научен термин или жаргонски израз, ако можеш да смислиш секојдневен збор.
- Подобро прекрши кое било од овие правила отколку да напишеш нешто бесмислено.
Од малку теорија штета нема
Но, пред да се впуштиме во поставување на правилата на избирање на вистинските зборови, малку ќе се занимаваме со теорија. Ќе почнеме од основното прашање – што е тоа збор?
Јазичарите велат дека зборот е самостојна јазична единица, која настанува како резултат на конвенционална врска меѓу звукот и значењето. Дефиницијата навидум звучи страшно, дури и нејасно. Да се обидеме да ги разјасниме нештата. Одредена комбинација на звуци односно гласови – чиј материјален, симболичен израз се знаците односно буквите – асоцира на определена, релативно константна појмовна содржина. Така, на пример, ако ги изговориме гласовите „д“, „е“, „т“ и „е“ по точно тој редослед, добиваме збор кој определува точно определен поим со основно значење – човек на мала возраст, дете.
Комбинацијата на гласовите е произволна и договорна (конвенционална). Ако ја промениме комбинацијата од овие четири гласа, во конкретниов случај нема да добиеме никаков резултат. Но, во други случаи, можеме да добиеме зборови со сосема друго значење: багрем – вид дрво, гребам – глагол, Магреб – област во Африка. Станува збор за анаграмите. Тие понекогаш се користат дури и како стилска фигура (дилер и лидер – некои интересни наслови се изведени од овој анаграм).
За да го означиме истиот поим што го наведовме на почетокот (дете), во некои сродни јазици ќе ја употребиме истата комбинација од гласови (во српскиот и во бугарскиот јазик, на пример), но во други јазици ќе употребиме сосема друга комбинација – кид (kid) или чајлд (child) во англискиот јазик, киндер (kinder) во германскиот јазик итн. Се случува исти комбинации на гласови во различни јазици да означуваат различни поими – така, зборот вреди во македонскиот јазик значи дека нешто има вредност, а во бугарскиот јазик дека нешто нанесува штета (пушењето вреди здравето – пушењето му штети на здравјето).
Понекогаш една иста комбинација на гласови, односно еден ист збор, може да има две или повеќе значења, кои меѓу себе немаат никаква врска. Така, зборот град, на пример, означува урбана единица (град во кој живееме), но и специфична природна појава (замрзнат дожд кој ги уништува лозјата). Ваквите случаи ги нарекуваме хомоними. Значи, да повториме – главна одлика на хомонимите е што не постои никаква логичка врска меѓу значењето на едниот и значењето на другиот збор.
Почести се случаите кога имаме ист збор со повеќе значења, при што меѓу тие значења постои некаква логичка врска. Оваа појава се нарекува полисемија. Така, зборот глава може да има повеќе значења, од кои едно е основно или неутрално значење, а другите се преносни или метафорични значења, кои на логичен начин произлегуваат од основното значење. Глава е дел од човековото тело во кој се сместени мозокот и некои други органи. Тоа е основното, неутрално значење на овој збор. Но, велиме и глава на семејството, со значење – човек кој е главен и кој управува со семејството. Имаме израз и глава во книга, со значење – дел од книга. Во автомобилот има еден многу важен дел кој се вика глава на мотор. Во сите овие фрази зборот глава е употребен во преносни, односно метафорични значења.
Зборот куќа исто така има едно основно значење (зграда во која се живее), но и десетина други преносни значења: Бела куќа (зградата во која живее претседателот на САД), жената ја води куќата (домаќинството), Робевци е прочуена куќа во Охрид (семејство), стоковна куќа (трговски објект), новинска куќа (редакција), вечна куќа (гроб), божја куќа (црква) итн.
Обратен случај е кога различни комбинации на гласови (различни зборови) имаат исто значење. Тогаш зборуваме за синоними. Синоними за зборот куќа се зборовите дом, зграда, колиба (скромна куќа), палата и дворец (богата куќа). Синонимијата има огромно значење при збогатувањето на речникот и подолу во книгата ќе ѝ посветиме посебно вмимание.
Зборовите се групираат во групи, фрази. Во граматиката често се употребува и поимот синтагма. Значењето на фразата најчесто претставува сума на значењата на зборовите кои ја сочинуваат фразата. Така, именската фраза добар ученик се состои од два збора – ученик и добар – чие значење се обединува во едно. Така е и во предикатната фраза чита книга.
Но, има и групи на зборови кои имаат посебно значење (специфично за еден јазик или за сродни јазици), кое не е проста, понекогаш дури не е ни логична сума на значењата на зборовите кои ги сочинуваат. Такви се изразите ситна риба, мачка во вреќа, му работи зад грб. Тогаш зборуваме за идиоми.
И уште нешто. Зборот фраза има и друго значење – вештачки надуен израз без вистинска смисла. Така, кога велиме дека некој фразира или е фразер, сакаме да кажеме дека зборува празни зборови и бесмислици.
Секој ден во Плусинфо ќе објавувам по една статија со практични совети за сите луѓе што сакаат да ја унапредат својата вештина за пишување, без оглед со каква професија се занимаваат. Почитувани пријатели, сигурен сум дека многумина од вас можат да споделат искуства, примери од секојдневната пракса, сопствени видувања и совети. Коментирајте! Во две-три книжарници во Скопје ќе оставам педесеттина примероци од мојата книга „Научи да пишуваш“ (2009), од која се споделени овие статии. Тие ќе бидат подарок за читателите што најревносно ќе ја збогатат дебатата. Во овие денови на социјално дистанцирање, да се обидеме да се зближиме со нашиот прекрасен македонски јазик.
Секој збор алтан вреди
Сите овие поими кои ги засегаат зборовите, нивните значења и нивните меѓусебни односи – како и многу други поими, кои ќе ги осознаеме при изучувањето на јазичните науки – ќе ни помогнат при изборот на вистинските зборови, вистинските камчиња за нашиот мозаик.
На прв поглед, се чини дека изборот на зборовите е едноставна работа. Кога зборуваме или пишуваме, ние речиси и да не размислуваме многу за зборовите. Тие ни доаѓаат некако „природно“, сами од себе. Но, денеска ќе решиме тоа да го промениме. Од денеска ќе размислуваме за зборовите што ги употребуваме додека пишуваме – ќе размислуваме за нивното значење, за нивното потекло, за нивните меѓусебни односи и за многу други нешта за кои до сега воопшто не сме размислувале.
Со тоа не сакам да кажам дека нема да ја следиме својата мисла, дека ќе ги игнорираме зборовите што ни навираат во моментот додека пишуваме. Се разбира дека нема да биде страшно ако кажеме и напишеме Мојата баба подготвува вкусни јадења. На прв поглед, нема ништо чудно и необично во оваа едноставна реченица. Тоа е така, зашто кај нас, во секојдневниот говор, се употребуваат многу зборови кои не припаѓаат во стандардниот јазик, многу зборови со погрешно значење или семантички непрецизни зборови и фрази.
Некој веројатно веќе се буни и прашува што има лошо во тоа што неговата баба подготвува вкусни јадења. Вицот е во тоа што во оваа реченица има збор кој е употребен со погрешно значење. Тоа е зборот подготвува – јадење не се подготвува, туку се приготвува. Значи, треба да кажеме Мојата баба приготвува вкусни јадења. Бабата, се разбира, нема да ја забележи разликата. А и да ја забележи, нема да се налути. Но, ние ќе ја забележиме разликата – ако сакаме да научиме да пишуваме, секогаш мора да ги избираме вистинските зборови.
Секој автор треба да ја развие свесноста за овој проблем и да ги научи правилата што ќе му помогнат да ги избере вистинските зборови. Ако се потруди, многу брзо ќе го збогати својот речник и тоа сите ќе го забележат.
Употребуваме зборови од стандардниот јазик
Веќе го употребивме терминот стандарден јазик. Што е тоа?
Сите современи јазици се кодифицирани и нормирани, а тоа значи – стандардизирани. Така е и со македонскиот литературен јазик. Зборовите од стандардниот јазик се наоѓаат во правописниот речник. За жал, попишувањето на целокупниот инвентар на лексички единици во македонскиот јазик не е завршен процес, така што сосема е можно многу зборови кои ќе ги наоѓаме во секојдневната употреба да ги нема во правописниот речник. Во таков случај, користиме други речници, а бездруго разговараме и со лекторите.
Поради историските околности на развојот на нашиот современ јазик, пред сѐ поради неговата задоцнета кодификација, тој е силно подложен на влијанието на зборови позајмени од туѓи јазици. Тоа не е случај само со македонскиот јазик. Глобализацијата на светот придонесува сите модерни јазици да бидат подложни на интернационализми. Денес, на пример, е незамисливо да се бара локална замена за зборовите телефон или компјутер. Сепак, јазичните пуританци понекогаш се обидуваат и тоа да го сторат (компјутерот долго време биеше битка со сметачот и – победи). Но, кога јазичните влијанија од надвор придонесуваат да се минимизира, па дури и да се занемари нуждата да се употребуваат зборови од фонтот на македонскиот стандарден јазик – време е да се вклучи алармот.
Такво влијание врз нашиот јазик долги години имаше српскиот јазик. Факт е дека повеќе од половина век живеевме во заедничка држава и на единствен информативен и културен простор со другите југословенски народи. Во тој период српскиот јазик (тогаш српско-хрватски) во секој поглед беше јазик со престиж во споредба со македонскиот – гледавме филмови изработени или титлувани на српски јазик, читавме книги на српски јазик, слушавме музика од тоа говорно подрачје. Тоа придонесе во нашиот јазик многу често да употребуваме србизми, а понекогаш дури и да „размислуваме“ на српски јазик.
Денес тоа влијание не е толку изразено, бидејќи помладите генерации веќе не го знаат тој јазик. Но, затоа расте доминацијата на англискиот јазик. Во македонскиот разговорен јазик се среќаваат и многу турцизми, та дури и зборови од други јазици кои во нашиот се одомаќени преку турскиот јазик (малкумина знаат дека чорапи е персиски збор, кој преку турскиот јазик стасал и кај нас). Но, турцизмите почесто ги доживуваме како дијалектни зборови или како архаизми одошто како лексички грешки.
Не сме јазични пуританци, но не правиме лексички грешки
Во принцип, јас сум против јазичниот пуританизам. Лексичкиот фонд на македонскиот литературен јазик е поскромен од лексичките фондови и на сродните словенски јазици, а бездруго и од светските јазици. Затоа, мислам дека треба да бидеме отворени за позитивни влијанија од странските јазици, да ги истражуваме нашите богати локални дијалекти и да коваме нови зборови. Понекогаш, особено во белетристичките текстови и во слободните новинарски форми (репортажи, колумни и слично), дозволена е дури и употребата на нестандардни зборови. Но, изневерувањето на граматиката и на лексиката (солецизам) мора да се прави свесно, со оправдана цел – да се постигне хуморен или некаков сличен стилски ефект. И се разбира, тоа секогаш треба да се прави во договор со лекторот.
Не смееме да заборавиме на последново. Ако заборавиме, може да ни се случи некоја глупост. Последната моја глупост што ја паметам е кога една моја колумна ја озаглавив со зборовите Од кафане до кафане. За жал, заборавив да ја предупредам младата лекторка дека насловот е инспириран од стиховите на една стара турбофолкерска песна, Од кафане до кафане, лечим срцу ране... Насловот во весник осамна прописно излекториран – Од кафеана до кафеана. Вицот пропадна.
Но, наспроти овие отстапки – кои, повторувам, мора да бидат свесни, а не резултат на непознавање на јазикот – кога пишуваме, се придржуваме до основното, едноставно правило: употребуваме зборови од стандардниот јазик. Не е голема трагедија човек да употреби нестандарден збор. Но, при редактирањето на наште текстови, треба да ги откриеме сите нестандардни зборови и веднаш да ги замениме со стандардни.
Тоа не е лесна задача. Често не сме свесни за употребата на погрешни зборови. Во реченицата На новите сметки највеќе се жалат граѓаните на Скопје, на прв поглед нема ништо сомнително. Но, не е така. Не се вели највеќе, туку најмногу. Во реченицата Топлификација започна да исклучува навидум сѐ е во ред, но сепак не е – не се вели започна, туку почна. И во реченицата Возачот е должен да ја надокнади штетата има грешка – не велиме надокнади, туку надомести.
Малку потешко е да се направи разлика помеѓу поради и заради. Зборот поради означува причина, а зборот заради – цел. Но, младите новинари, а и многу други поискусни автори, просто го обожаваат зборот заради (влијание од српскиот јазик). Така, во реченицата Островите се од вулканско потекло и имаат посебен шмек токму заради тоа, зборот заради мора да се замени со поради (вулканското потекло е причина за посебниот шмек на островите). Поретко среќавам примери кога поради треба да се замени со заради. Затоа, ако се двоумиме кој збор да го употребиме, веројатноста да згрешиме е помала ако се определиме за поради.
Сѐ уште често се греши и во употребата на зборовите зошто и зашто. Нека нема забуна – зошто е прашално зборче, а зашто е скратена форма од затоа што.
Уште една многу честа грешка се јавува при употребата на зборовите подготвен и спремен. Во реченицата Светска банка е подготвена да ги поддржи реформите, сакаме да кажеме дека Светска банка има волја, дека сака да ги поддржи реформите. Во таков случај, се употребува зборот спремен. Значи, Светска банка е спремна да ги поддржи реформите. Обратно, во реченицата Вардар е спремен за новата сезона, сакаме да кажеме дека во клубот се завршени подготовките и дека Вардар е подготвен за новата сезона.
Еве еден мал список на нестандардни зборови, кои често се употребуваат и кои треба да се заменат со стандардни: таласи – бранови, пропрати – проследи, запрепастен – вџашен, пратечки – придружен, карти – билети (автобуски) или мапи (географски), сваќа – сфаќа (освен ако не станува збор за сватовска работа), приморен – принуден, недостаток (од струја) – недостиг, се бави со – се занимава со, тој вчера зема пари за колата – зеде (минато свршено време), вероисповест – вероисповед, добавувач – набавувач, крстарење – крстосување, позадина – заднина, два кревети – два кревета (двоина има и во македонскиот јазик), гужва – метеж, изборен список – избирачки, бира – избира, во склоп на – во состав на, во склад со законот – во согласност, согласно законот – во согласност со законот, лабараторија – лабораторија, доктор (тој што лекува) – лекар, прилагоди – приспособи, допринос – придонес, отвара – отвора, терет – товар, званично – официјално, завера – заговор…
Бележник или посебен фајл во нашиот компјутер во кои внимателно ќе ги бележиме своите лексички грешки – тоа е добра идеја! Рековме веќе, секој од нас има свои омилени грешки. Колку побрзо ги откриеме, толку полесно ќе ги поправиме. За кратко време нашиот бележник ќе биде полн, а нашите текстови – подобри.
(Во следното продолжение: Како да не биде „сакам кажам не знам речам“?)
Фотографија: pixabay.com