Кина помеѓу стереотипот и стварноста

Мислам дека тоа што вкупно десетина години имам живеено таму, а настрана стекнатото образование, по некоја книга зад себе, ми дава за право да дадам меродавно мислење за Кина, за нејзините луѓе, општество, култура, онакви какви што се денес… Ризикувајќи да бидам груб, морам да ви соопштам дека приближно 95% од она што го знаете за Кина, пардон, што мислите дека го знаете, се просто карикатурални стереотипизации, кои доколку не би имале и одредена расистичка подлога, попрво би ги сметал за комични одошто за трагични.

Причините за стереотипите се две. Првата е она што го нарекувам – „замрзната свест“. Македонската претстава за Кина и целиот не-западен свет во суштина е онаа од 80-те години на XX век, небаре ништо се нема сменето од тогаш. Ја имаме проспиено една од најбурните трансформации во историјата на човештвото – онаа на Кина низ изминатите четири децении.

Втората причина е пропагандата. Живеејќи во Кина и споредувајќи ја секојдневната реалност со нејзиниот приказ во западните медиуми, се соочив со тоа дека нивното известување во значајна мера беше пристрасно и не сосема објективно, често прибегнувајќи кон она што помодно се нарекува „спинови“, а во ретки случаи и кон голи измислици. Но она што во последно време се случува на тоа поле веќе преминува во отворена гебелсовштина. Ги разбирам. Кина ја гледаат како свој ривал, и тоа не обичен соперник, туку онаков, кој за првпат по триста години ја става под знак прашање догмата за (меѓу редови) расната и цивилизациска супериорност на Западот. Зошто го заборавивме основното правило при информирањето – секогаш да се консултираат најмалку два различни/спротивставени извори? Надворешнополитичката журналистика ни се сведува на слепо copy–paste писарство со елементи на плагијат, каде единствен можен извор на информација е англосаксонскиот, пред сè, американскиот. А говорејќи за нив, Кишор Махбубани, поранешниот амбасадор на Сингапур во ОН, ја изразува стаписаноста над, како што вели, „самобендисаната затвореност“ на американскиот светоглед, чии главни медиуми, новинари и експерти се заробени во „инцестуозен авто-цитирачки дискурс“, при што едни со други си ги засилуваат предрасудите, резултирајќи со целосно неумеење да се разбере светот.

Обата овие фактори во крајна линија се должат на една посебна состојба на нашата свест, на која е подложен како „плебсот“, така и повеќето интелектуални „патриции“, а е втемелена врз премисата – „универзумот, то ест, Западот.“ Ментално сме неспособни да прифатиме дека светот е далеку поширок од Западот. Сепнете се малце над фактот дека на Кина отпаѓа приближно 20% од човештвото, додека целиот Запад сочинува одвај 10%. Кинеското човештво не е помалку разновидно, возбудливо и динамично од западното, ако не и повеќе. Она што таму моментално се случува на културно, општествено, економско, научно-технолошко поле претставува вистински вртлог од смисли, експерименти и развојни вектори, кои ги игнорираме од глупост и на наша штета.

Помеѓу 2015 и 2016

Знаевте порано дека многу од кинеските градови се соочуваа со сериозни проблеми сврзани со загадувањето на воздухот. Тоа е точно, и да ви кажам само колку ги имам нервирано моите пријатели во Скопје, на кои, кога ќе се пожалеа на скопскиот зимски смог, им велев: „Уживајте, ништо не е тоа, треба во Пекинг да дојдете за да вдишите вистинско загадување на воздухот.“ Уочивте дека глаголите во првава реченица од пасусов сите се во минато свршено време. Да, небото сега е претежно сино и сè повеќе синее над кинеските градови. Престојувајќи во Пекинг, лично ја доживеав промената, и ќе ви кажам кога точно се случи. Во текот на зимата помеѓу 2015 и 2016 дојде до радикално подобрување на состојбата со квалитетот на воздухот во главниот град на Кина. Имено, тогаш беше отпочната сеопфатна програма за чистење на воздухот и сузбивање на загадувањето во урбаните средини. И не говориме тука само за метрополи, како Пекинг, Шангај и слични, туку и за градови од типот на Та̀‘то́нг во провинцијата Ша̄н‘шӣ, каде има големи наоѓалишта на јаглен, и порано беше еден од најзагадените градови во светот, нагласувам – беше, но не повеќе. Значи, имало чаре! Ако можеше да биде исчистен воздухот на 22 милионски град како Пекинг, тогаш колку полесно тоа може да се стори за урбани средишта со димензии на едно Скопје, Тетово, Велес…

Во овој контекст да го спомнеме и т.н. Зелен кинески ѕид, односно, амбициозната програма за пошумување на сушниот раб на пустината Гоби, чии резултати веќе можат да се видат и од сателит. Притоа, смислена е генијална во својата едноставност методологија за раззеленување на пустината без примена на вештачко наводнување. Која друга земја годишно пошумува помеѓу 7 и 8 милиони хектари? Ако мене ме прашате, научниците и инженерите, кои го обмислиле чистењето на воздухот на кинеските градови и пошумувањево придонеле многу повеќе за еколошката состојба на светот отколку една Грета Тунберг, која во споредба со нив повеќе личи на надуван пи-ар проект.

Патем, ако веќе ја спомнавме неа, што се однесува до емисиите на јаглерод диоксид, по глава на жител на годишно ниво, според извештајот на Светската Банка, за Кина тие изнесуваат 7.2 метрички тони, додека за САД 15.5. Значи, дупло повеќе. А и во нешто друго Америка е дупло подобра од Кина, во продуцирањето на ѓубре. Според податоците на Статиста, просечен Американец дневно продуцира 2.58 кг ѓубре, а просечниот Кинез – 1.02 кг. Испаѓа, американскиов начин на живот да ти бил особено валкан метод на егзистирање…

Погрешната страна на светот

Сте го сретнале и оној стереотип за Кина како „фабрика на светот“, каде само се произведува она што ќе биде користено другаде, пред сè, на Запад. Јасно, делумно тука си имаме работа и со стариот колонијален менталитет, којшто врз „не-белите“ гледа како на аргати, чија должност е да работат за „белите стопани“. Во овој контекст, често се тврди дека кинеската економија е исцело извозно ориентирана и, следствено, зависна од западните пазари. И повторно, ништо од ова не е (сосема) точно. Според податоците на Светската Банка, само 18.9% од кинескиот БДП се должи на извоз, а колку за споредба, БДП на Германија зависи 46.9% од извозот, додека оној на Македонија – 62.3%. Чекај, зарем извозот на стоки од Кина опаднал во меѓувреме? Не, туку постојано се зголемува. Фактот што го пропуштивте, меѓутоа, е неверојатниот раст на домашната потрошувачка во Кина, којашто го апсорбира најголемиот дел од производството на стоки и услуги во земјата! Денес Кинезите работат и произведуваат, пред сè, за себеси, а не за другите.

А дали може да го посочите најголемиот економски партнер на Кина? Мала помош – тоа повеќе не е ниту САД, ниту ЕУ. Од 2019 год. официјално најголем трговски партнер на Кина е АСЕАН, асоцијацијата на нации на Југоисточна Азија, на која отпаѓа 14.7% од трговската размена на Кина, следена од ЕУ со 14% и САД со 11.7%. Замислете се малце над правецот, во којшто се движи светската економија – најзначајниот партнер на најголемата азиска економија пак е азиски економски блок! Западот како да заминува во втор план…

Патем, кога би прашале некој наш креатор на политики, што знае тој за АСЕАН, и дали Македонија има некаква стратегија за развој на економските и политичките односи со оваа асоцијација, би дочекале ли воопшто одговор? Како држава ниту постоењето на АСЕАН не го забележуваме, од проста причина што се наоѓа на „погрешната“ страна на светот. АСЕАН вкупно опфаќа 4 522 518 км², каде живеат 661 милиони луѓе, а тоа е повеќе од нашата непрежалена ЕУ со територија од 4 233 262 км² и 447 милиони жители. На прв поглед АСЕАН може да ја сметаме за еден вид пандан на ЕУ во Југоисточна Азија, но всушност, таа поскоро наликува на Европската економска заедница од 70-те, 80-те години на минатиот век, од причина што АСЕАН сега за сега успева да ја избегне онаа фосилизирачка бирократизација и нарцисоидна идеологизација својствени на сегашнава ЕУ. За да ги потцртаме разликите помеѓу овие два блока ќе ве соочам со нешто што сите го знаете (или го насетувате), но кога треба да го изустите, „се правите на Тошо“. Ви текнува, нели, која е една од главните причини зошто ниту Македонија, ниту Албанија, ниту Босна и Херцеговина, ниту Турција, а ни Србија (со Косово) веројатно никогаш нема да станат членки на ЕУ… Од друга страна, демографски АСЕАН се состои од приближно 40% муслимани, 35% будисти, 23% христијани итн., па од ова заклучете кој е со какви „вредности“.

Преведено во „наши пари“

Сега за најсмешниот стереотип – оној за кинеската „евтина работна рака“. Од него јас се излечив во 2010, кога во едно гратче во провинцијата Џја̄нгсӯ случајно ми фати око плакат со оглас за работа на текстилни работнички, при што почетната плата што се нудеше беше 2800 јуани (=360 евра). Во тој миг ми светна: Па во Македонија која текстилна работничка зема толкава плата? Една деценија подоцна просечната плата во Кина е приближно 6400 јуани, или во „наши пари“ околу 820 евра. Просекот, пак, за образовниот кадар е 9200 јуани, т.е. околу 1200 евра. Но ве молам, секогаш кога за Кина ќе се каже „просечно ова или она“ имајте предвид дека зборуваме за милијарда и четиристотини милиони луѓе, па „просекот“ на едно место нема да биде „просек“ на друго. Тоа е како да кажеме – „просечна плата“ во ЕУ, каде спаѓаат и Луксембург и Бугарија.

Од времето кога јас првпат имам стапнато во Кина до денес нејзиниот БДП по глава на жител се има покачено за 600%. Ако ова го земате како мерило на материјалниот стандард за живот, тогаш тој стандард за еден релативно кус период што лично сум го искусил се има подобрено шесткратно! Гледано од 1990 до 2020, пак, кинескиот БДП по глава на жител пораснал 32.5 пати, или за 3250%. Притоа, во изминатите десетлетија се нема случено ниту една единствена година да биде забележан негативен раст, ни за време на азиската финансиска криза од 1997, ниту за време на светската финансиска криза од 2007/2008, ни, пак, при минатогодишната корона-криза. Според предвидувањата на Светската Банка, вкупниот обем на кинеската економија во номинални рамки до крајот на декадава ќе го надмине оној на САД, со што ќе стане најголема економија во светот, иако според критериумот на паритет на куповна моќ, економијата на Кина веќе е прва на планетата. За сето тоа време Кина извлече од сиромаштија 800 милиони луѓе, создавајќи ја најголемата средна класа во светот, која како пропорција од вкупното население постојано расте, за разлика од повеќето западни земји, каде опаѓа.

Ова не се сувопарни бројки. Зад нив стојат конкретни човечки судбини. Се сеќавам како еднаш бев на гости кај родителите на моја пријателка од факултет, и слободно можам да кажам дека тие живееја во супстандардни услови, за одвај по некоја година да се преселат во ултра-модерен стан во Шангај од стотина квадрати. Или, првите четири години, додека студирав во Ву̌ха̀н, кога ќе се вратев таму после поминато лето во Македонија, делови од градот знаеја да бидат променети до непрепознатливост, во стилот: „Од каде никна овој облакодер? …не беше тука пред два месеци.“

Спомнативе постигнувања биле обмислени од научници, економски стручњаци со имиња и презимиња. Дали некој кај нас, дури и да станува збор за професионални економисти, универзитетски професори, чул за нив? Им значат ли нешто имиња како Ма̌ Хо́нг, Чжа̄нг Фе̄нгпо̄ или ‘Шјѐ Фу́‘чжа̄н? Би умееле ли да дебатираат со нивните тези? А какво мислење имаат за цивилизациските и макроекономските моделирања на Че́н ‘Пи́нг, кој уште еднаш ја потврдува необичната креативност на научници што врз подлога на некоја фундаментална природна наука се посветуваат на општествените? Че́н, имено, е теоретски физичар и има докторирано под менторство на Илја Пригожин (1917-2003), па подоцна се посветува на економијата и социологијата… Многу прашувам, нели?

Пештерата од која сум излегол

Дојдовме и до мојот омилен стереотип – наводната „некреативност“ на Кинезите и Азијците воопшто. Што сè не сум чул од разни западни „извори“. Од тоа дека „косооките“ генетски се неспособни за инвентивност, па културата ги учела само на копирање, до тезата на Вилијам Ханас во неговата книга – Азиската ортографска дилема (1997) дека правописите на далекуисточните писма од мали нозе ја убивале креативноста…

Јас од овој стереотип страдав некаде до 2008 год., кога се запознав со пругата изградена на 5000 метарска надморска височина до Ласа. Имено, ме фасцинираше креативниот метод, со кој беше решен проблемот на наизменичното мрзнење и топење на тлото под шините во текот на годината. Никој порано не се соочувал со таков проблем, оти никому пред тоа не му текнало да гради железница на толкава надморска височина. Ова ми помогна да ја сфатам оптичката илузија, која го продуцира спомнатиот стереотип. Имено, кога некоја нација се впушта во забрзан технолошки развој од релативно ниско почетно рамниште, јасно дека во прво време ќе учи од другите, кои веќе го минале тој пат. Никој нема да измислува топла вода, така? Меѓутоа, штом ќе биде достигнато нивото на оние, од кои си учел, или си се соочил со проблем, со којшто никој претходно не се среќавал, тука веќе се отвора просторот за твојата креативност. Да биде иронијата посимпатична, европскиот печат од крајот на XIX и почетокот на XX тврдел дека токму „Јенките“ се неспособни за креативност, а американската индустрија умее единствено да „краде“ европски технологии, во прв ред германски.

Она што јас го сфатив таа 2008 год., Американците го увидоа одвај неодамна, кога се шокираа од фактот дека кинески технолошки компании ги поставија стандардите за 5-г технологиите. Не се работи само за телекомуникациите, Кина сега веројатно е на прво место и по развојот на соларни технологии, супербрзи возови итн. Државата е покриена со мрежа од супербрзи железници (до 400 км на час) во вкупна должина од 40 000 км, споредено со оние 0 (со букви: нула) км во САД. Патем, и кинескиот сателитски систем за позиционирање Пе̌јто̌у е супериорен во однос на GPS.

Кинеските градови веќе се наметнаа како светски центри за научни истражувања. Тоа го потврдува и американското списание Nature во нивното рангирање на градовите во светот според придонесот за науката во претходната година (Top 200 science cities), каде на прво место е Пекинг, а на второ е Њујорк. Но дури и „провинциски“ градови, како На́нџӣнг, кој е на 8-мо место, или Ву̌ха̀н, на 13-то, стојат подобро од Лондон (на 14-то) или Берлин (на 22-ро). За кинеската посветеност на научно-технолошкиот развој, ако не на мене или на Nature, тогаш сигурно ќе му поверувате на Џо Бајден, кој при неодамнешната посета на Форд (17.05.2021) посочи дека – „порано ние вложувавме во истражувања и развој повеќе од која било друга земја…, но сега сме број осум, а Кина е број еден.“

Да нагласам и еден факт, кој често се занемарува, а тоа е дека при иновирањето не е важно само создавањето на иновацијата, туку и спремноста на општеството неа да ја прифати. Можете ли да погодите како најчесто се вршат плаќања сега во Кина? Помнам пред две ипол години во Шангај, кога во супермаркет извадив картичка за да платам, продавачката ме пронижа со сожалувачки поглед, кој како да шепотеше: „Од која пештера си излегол ти? Во денешно време сите нормални луѓе плаќаат со мобилни апликации.“ Технологијата за плаќање преку мобилни апликации во приближно исто време (2014) ја понудија и американски Apple и кинески Wechat, со таа разлика што нејзиното пазарно проникнување во американскиот случај е 24%, додека во кинескиот е 85%. Ова е мотивирачки фактор за секој иноватор, а резултатите се гледаат и од податоците на Светската организација за интелектуална сопственост, која бележи за 2019 дека во Кина биле регистрирани вкупно 1 542 002 патенти, што е 46% во однос на целиот свет, и е зголемување за 11.6% од претходната година, додека во Америка биле регистрирани 597 141, односно 18% од вкупниот број во светот, што е помалку за 1.6% од претходната година.

Интересно, сум забележал кај помладите Кинези што патувале на Запад како веќе се создава перцепција за негово „заостанување“. Еднаш во авион седев до една девојка од Кина, која, веројатно изненадена од тоа што зборувам кинески, разврза долг муабет со мене. Испадна дека студирала во Америка, чинам во Колорадо. Во врска со тоа ми кажа дека првото нешто што ја шокирало била „технолошката примитивност на секојдневниот живот во Америка“, а исто и нивната национална ароганција, за која лаконски искоментира: „Американците се арогантни, иако нема за што да бидат толку арогантни.“ Навистина, архитектонски, технолошки, инфраструктурно, кинеските градови почнуваат да отскокнуваат од западните, оставајќи и „футуристички“ впечаток, но има такви, како југозападната метропола Чо́нг‘чѝнг, чија архитектурна естетика со задоволство би ја сместил во жанрот киберпанк.

За крај, кога секоја последователна образовна реформа кај нас се протнува под изговорот дека наводно „така било“ во некоја европска земја што се наоѓала на не знам кое место според PISA тестовите, зошто упорно избегнуваат да спомнат кој е на прво место? Погодивте, нели? И ве уверувам дека во Кина и тоа како се користат класични учебници од хартија и мастило, а згора, не се поттикнува без потреба ѕверење во дисплеи за време на образовниот процес.

… но ти си алкохоличар

Ми се случувало овде да ми зборуваат: „Нели ти е шубе да живееш во Кина, кога таму сè се снима со безбедносни камери?“ Зголеменото користење на безбедносни камери во урбани средини е светски тренд и не е ништо типично за Кина. Не навлегувам во темата дали и колку е тоа добро или лошо. Си имам свое мислење, кое во моментов ќе го задржам за себе. Само ме чуди како тоа никој не се потрудил да направи споредба. Еве, според американското специјализирано списание Precise Security (Јули, 2020), бројот на безбедносни камери на 100 жители во Кина изнесува 14.36, додека во САД е 15.28. Која бројка е поголема? Значи, испадна дека во „земјата на слободата и човековите права“ повеќе се снимало на улица отколку во Кина. Да, разликата тука е мала, но во параметрите што следат таа ќе се претвори во бездна.

Ќе почнеме од бројот на полицајци. Во Кина на секои 100 000 жители доаѓаат по 143 полицајци, а во Америка – 238, тукуречи дупло, нели? САД уште се убедлив светски шампион во бројот на луѓе лишени од слобода како пропорција од вкупното население со своите 639 затвореници на 100 000 жители. За љубителите на историски куриозитети, тоа е повеќе од таквиот удел за Советскиот Сојуз во 1937/1938 год., односно, времето на фамозните „чистки“ на Сталин. Во Кина, пак, таа бројка изнесува 121 на 100 000 жители, то ест, пет пати помалку. Згора, стапката на усмртувања извршени од страна на полицајци во САД е приближно 68 пати поголема од таа во Кина.

Да резимираме. Ако живеете во Америка, вие повеќе ќе бидете следени одошто во Кина, над глава ќе ви „висат“ двојно повеќе полицајци, шансите да завршите зад решетки ви се за 500% поголеми отколку во Кина, а 6800% поверојатно е и да бидете убиени од страна на полицијата, притоа уште не го ни спомнавме Едвард Сноуден. Откако се запознавте со овие показатели, кажете ми на која од двеве држави повеќе ѝ прилега придавката – „полициска“? Забележувам пауза во вашиот одговор… така? Паузата се должи на мамурлак од долгогодишната пропаганда, која ви го меандрира рационалниот тек на мислата и функционира врз основа на принципот изложен во фразата: „Јас можеби пијам повеќе од тебе, но ти си алкохоличар! “

Финтата на Јуриј Гагарин

Кога човек зомбирано чекори по улица загледан во својот мобилен телефон, околу него може да се случуваат и највозбудливи собитија, но за него тие не постојат. Тоа сме ние, приковани со погледот исклучиво за културната продукција што доаѓа од англосаксонскиот екран, мислејќи дека надвор од него по дефиниција ништо и не може да има. Голема грешка! Културното море на Кина се наоѓа во таков флукс на форми и содржини што ќе се зашеметите. Од театар и филм, преку визуелните уметности и архитектурата, творештвото низ новите медиуми, до философијата и литературата. Секаде се случуваат res novae. И што ви е познато од сето тоа? Кој денешен кинески писател ви оставил впечаток? Напротив, може има таков, чиј раскажувачки стил не го поднесувате? Или, поезијата, еве, голем дел од чии творци дури и лично ги познавам. Да не допрела до вас некоја песна на ‘Шӣ Чуа̄н, или ве вознемирала строфа од Ли̌ Ша̌оџјӯн, ве развеселил ли стих на Шу̀ ‘Ца́ј? Може сте фасцинирани од женскиот глас и писмо на современата кинеска поезија, олицетворени во Лју̌ Јуе̄, Чжа̀о Сѝ’ или Ли̌ Суо̀? Претерав, знам. Читање книги, па уште и поезија, ви се молам…

Добро, да скокнеме тогаш до попопуларни културни форми. Кога последен пат сте имале можност да видите кинески филм или телевизиска серија? Не помните… И тие ретки филмови што ги емитувале кај нас обично биле хонгконшка кунг фу егзотика, често со неизбежниот Џеки Чен, или уште поретко, како што пред некој месец на една наша телевизија беше прикажана екранизација на романот Волчји тотем (2004) од Џја̄нг Жо́нг со дејствие што се одвива во 60-те години на минатиот век, прикази на Кина од пред половина столетие, која веќе одамна ја нема! Сте се запрашале ли зошто никогаш не сте гледале кинески филм или серија со тема од современиот живот? Како ни влегла таа илузија во главите дека Западот поседува монопол врз модерноста, додека не-Западот единствено има „културно-историско наследство“? На „другите“ им припаѓа минатото, додека сегашноста, а следствено и иднината цврсто во својата рака ја држи Западот. Впрочем, кои ви се првите асоцијации кога ќе се спомне Кина? – Кинескиот ѕид, кунг фу (со сè Брус Ли) и акупунктура, така? Нејзината модерност е mundus incognitus...

Современата кинематографска сцена на Кина е исклучително разнообразна. Стилови и жанрови колку сакате. Од научна фантастика, драми и трилери, историски реализам и фантазија, криминалистика и акција, љубовни трагедии и комедии до екранизации на ученичко-студентскиот живот (патем, особено популарен жанр во Кина). Минатата година нивната филмска продукција ја надмина онаа на САД. Говорејќи од моја перспектива, одлично сработениот научно-фантастичен трилер Скитачка Земја (2019) му фрла предизвик на холивудскиот жанр на апокалиптички филмови, но во него не се американските астронаути тие кои го спасуваат светот, туку кинеските со помош на руски, при што искрснува и по некоја холивудска стереотипизација, како кога во една сцена рускиот космонаут го учи својот кинески колега на кој начин се шверцува вотка во вселенско летало, велејќи му дека таа „финта“ ја користел уште Јуриј Гагарин. Годинешниов филм Здраво Ли̌ Хуа̀нјӣнг во режија на Џја̌ Ли́нг влезе во историјата на светската кинематографија како остварување од жена режисер со најголем комерцијален успех. Јас лично, од најновата продукција, сепак, предност им давам на Црвен цвет за дар (2020) од Ха́н Је́н и Мојата сестра (2021) од Јӣн Жуо̀‘шӣн, последниов снимен во за мене најсимпатичниот град во Кина – Че́нгтӯ. Нејсе, de gustibus…    

Уметнички правци на политиката

Сега за најопасниот стереотип. Ве прашува некој – „дали сината ти е омилена боја?“ Ти велиш – „не“, а тој продолжува – „значи, црвена.“ А ти – „чекај, всушност, жолтата ми е омилена, а ако подразмислам, и зелена или…“, по што соговорникот збеснува – „невозможно, постојат само црвена или сина!“

Ви тврдат дека во универзумот можни се два и само два политички система – „демократија“ и „авторитаризам“, при што Западот ја изведува равенката: „демократија“ = „ние“ = „добро“, а „авторитаризам“ = „другиот“ = „зло“. Јасно ви е Кина каде ја сместуваат? Политичките системи не се природна даденост, тие се творби на човeчкиот ум, исто и уметноста, па да кажеш дека се возможни „само два“ система е како да тврдиш дека отсекогаш и засекогаш во светот може да постојат само два уметнички правци. Та во овој миг можам да смислам нов политички систем или ликовен стил, така? Лажната дихотомија „демократија“ ↔ „авторитаризам“ е евтина софистичка стратегија.

Постојниот кинески систем, во основни црти конципиран при Дѐнг ‘Шја̌о‘пи́нг почнувајќи од крајот на 70-те години на XX век, канадскиот философ Даниел Бел го карактеризира како – „политичка меритократија“. Што значи тоа? Политичкиот апарат не е подложен просто на избор (electio), туку на одбир (selectio). Изборот на функција зависи во целост од полагање на компетитивни тестови и покажување на резултати мерени според јавен и објективен алгоритам.   Пример, вие сте директор на средно училиште. После истекувањето на мандатот се мери сè: каков бил просекот на учениците пред и после вашето стапување на функција, нивниот успех на натпревари пред и после, процент од нив запишани на факултет пред и после…; притоа, алгоритамот ги зема предвид сите параметри, на пример, социо-економскиот статус на родителите итн… Ако вашиот резултат е понизок од јасно дефинирана црта, добивате отказ, ако, пак, е во задоволителни рамки, можете повторно да се кандидирате за директор, а доколку позитивно отскокнува, добивате право да полагате испит и потоа да се кандидирате за повисока функција во градското Биро за образование, па за некоја година преку иста постапка можеби и во провинцијалното Биро за образование, а најсетне и да станете министер за образование. Пресметано е дека за да се дојде до заменичко министерско место во централната влада потребни се минимум 20 години. Нагласувам, нема прескокнување на нивоа, и помеѓу секое рамниште задолжително се полага испит не баш лесен за поминување, а конкуренцијата е…

Зборот „авторитаризам“ тука, лишен од конкретна содржина, употребуван е само како етикета за сатанизација на „различниот“. Уште една карактеристика на кинескиот управувачки модел е колективното одлучување. Патем, колективниот момент потенциран е и од самата терминологија. Малкумина знаат дека Кина, всушност, нема „претседател“ (кин.: цо̌нг‘то̌нг), туку шефот на државата го носи називот „чжу̌‘ши́“, што поправилно е да се преведе како „претседавач“. Претседавач со што? – со колективно тело, кое носи одлуки. Во зависност од тежината и далекусежноста на одлуката, за неа се решава во еден или повеќе колективни кругови, од најтесниот во состав од 7 члена, преку таков од 25, па од 204, сè до најширокиот круг од 2980, оној на Сенационалното собрание на народните претставници.

Да не заборавам, ако земеме дека зборот „авторитаризам“ доаѓа од грчкото αὐτός – „самиот тој“, тогаш политиката на САД пројавува повеќе елементи на авторитарност. Сетете се како американски претседател по дискреционо право, без да се консултира со никого и надвор од какво било колективно тело, може да носи такви одлуки како истапување од меѓународни организации и договори, наметнување царини и тарифи, а најсетне и да отпочне војни и инвазии без да гласа ниту Сенат ниту Конгрес, просто со „извршни наредби“, кои се рамни на она што османската традиција го нарекува – „султански фермани.“ Во контекст на кинескиот политички систем, вакво нешто е незамисливо.

А како самиот народ го восприма устројството на својата држава? Според анкетата на американскиот Пју истражувачки центар, на прашањето – „дали сте задоволни од правецот, во којшто се движи вашата земја?“, 86% од кинеските испитаници одговориле потврдно, споредено со само 32% од американските. Работите стануваат уште поинтересни со истражувањето на Блумберг (26.06.2020), според кое 73% од Кинезите ја сметаат својата земја за демократска, а само 49% од Американците го велат истото. Инверзно, ова е потврдено и од германската истражувачка агенција Далија (17.10.2019), на чие прашање – „дали вашата власт им служи на интересите на малкумината?“, само 13% од кинеските испитаници одговориле со „да“, споредено со дури 52% од американските. Некој треба да се замисли над овие показатели, а тоа не е Кина…

Следејќи го кинескиот развој изминативе децении, можеби ќе помислите како нивниот систем на управување не умее да прави грешки. Не ме влечете за јазик, имало грешки, и тоа како. Тајната не е во нивното отсуството, туку во способноста за автокорекција, токму според принципот на Конфуциј: „Стремењето да станеш благороден човек е како стреличарството; кога ќе ја промашиш метата, грешката треба да ја бараш во себеси“. Воедно и интелектуалната сцена е доста бурна кога станува збор за општествено-политички теми. Сè има на менито, од неолиберална понуда претставена од типови како Чжӯ ‘Шјуе́‘чи́н и други, преку доследни левичари како Ва́нг Ша̀окуа̄нг итн., кои се залагаат за враќање на „правилните“ марксистички, па и маоистички принципи, тука се неоконзервативците како ‘Шја̄о Ко̄нг‘чи́н и слични, па се до политичките конфуцијанци како Џја̌нг ‘Чѝнг, кој предлага „конфуцијански уставен поредок“ што би подразбирал воспоставување на „симболичка монархија“ и тродомен парламент со дом на (конфуцијанските) философи (добро утро, Платон!), дом на народните претставници и дом на националните репрезенти (писатели, научници, верски лица итн…), а академските институции би вршеле надзор над политичкиот апарат…

Варуфакис е вџашен

Стереотип со расистичко педигре е оној за „жолтата закана“, дека Кина сака да „завладее со светот“. Ако под „владеење“ мислите на однесувањето на „единствената суперсила“ во последниве три децении, тогаш заборавете, во Кина постојат културни и психолошки бариери против таков тип на поведение. За да ме разберете, ќе се вратиме над две илјади години наназад, кога она што ние го знаеме сега како Кина, претставувала заедница на држави, повеќето сместени во сливот на Жолтата река. Нејзиното корито, поради наносите на мил, е повисоко од околната низина, па во случај на излевање, поплавите се ужасни. Неопходно било постојано да се одржуваат насипите и одводните канали што ги пресекувале границите на спомнатите државички. Ова значело дека тие дури и при меѓусебен конфликт, барем во едно морале да соработуваат. Следствено, кинеската надворешно-политичка психологија до денес тргнува од премисата дека ниту еден меѓудржавен конфликт не може да биде апсолутизиран. На ова се надоврзува и приврзаноста кон логиката на вклучување, односно, дека спротивностите, Јӣн и Ја́нг, не се исклучуваат. Кинеската култура предност им давала на цивилните доблести, наспроти воените, од што бил восхитен уште Толстој, па воинската служба не била ценета, во склад со нивната народна изрека: „Добро железо не се користи за шајки, добар син не станува војник“. Воени соочувања од петни жили се обидувале да избегнат, претпочитајќи дипломатско-економски мерки и дефанзива, па оттука и Кинескиот ѕид.

Древните Англосаксонци на историската сцена стапуваат токму како воини-пирати што во своите походи во V век по Северното Море доаѓаат до келто-романска Британија. Војната им била извор на егзистенција. Истиот инстинкт е присутен и во подоцнежната прекуокеанска колонизација. Односот со „другиот“ историски е граден врз парадигмата „предатор и плен“, каде се подразбирало дека – „ти треба да немаш за јас да имам“, „ти треба да умреш за јас да живеам.“ Тоа е таа логика на исклучување.

Јасно, две култури со толку различно историско минато ќе имаат и различно поведение на денешната меѓународна сцена. „Или сте со нас или сте против нас!“ – така беседеше незаборавниот Џорџ Буш пред војната во Авганистан од 2001. При секој судир на интереси и меѓународно недоразбирање, Западот, во прв ред САД, тоа го претставуваат како битка помеѓу „доброто“ и „злото“! Штом е така, нужно следи „другиот“ низ внимателна медиумска кампања да биде демонизиран низ процес што Чомски го нарекува „фингирање консензус“. Истото ја чека и Кина. Според Сенатскиот акт за стратешко соперништво (15.04.2021) САД годишно ќе одвојуваат 300 милиони долари за de facto медиумско-психолошка дејност против Кина. Врз основа на ова можам да предвидам дека во наредните месеци и понатаму едно по друго ќе се нижат „шокантни откритија“ за Кина, сè додека при самото спомновање на зборови што почнуваат со „кин-“ кај вас не се развие истиот условен рефлекс што Германците го имале после 1933 при спомнувањето на поимите – „Евреин“, „еврејски“… А вие со ококорени очи и подзинати усти ќе верувате, онака како што верувавте дека Ирак поседува не знам какво хемиско, атомско оружје, кое се произведувало во шлепери-фабрики што без прекин возеле низ земјата за да не бидат откриени, а ирачки ракети, да го цитирам Тони Блер, само што не паднале врз Лондон. Колку пофантазмагорично е тврдењето, толку сте посклони да му верувате.

Кина одбегнува да ги доведува меѓудржавните односи до ситуација – „или – или“, „сè или ништо“, „добро против зло“, та нема да најдете демонизација на ривалски нации. Ќе илустрирам. Знаете дека минатата година дојде до серија инциденти на спорниот дел од границата помеѓу Кина и Индија, кои, патем, необјасниво престанаа истиот ден кога Трамп ја напушти Белата Куќа. Тој период ја следев кинеската медиумска и социјална сцена. Извештаите за инцидентите никогаш не беа главна вест, туку ќе се најдеа некаде на 15-та страница од весник. Не се разви националистичка еуфорија. Ставот на јавноста беше во стилот – ние сметаме дека граничната линија треба да поминува таму, Индијците мислат дека треба да минува ваму; јасно, ние сме во право, тие со во криво, но тоа нас не нè прави добри, а нив зли. Гледав и интервју на индиска блогерка со нејзина сонародничка што држи часови по јога во Шангај, која изјави дека за време на инцидентите не искусила никакво влошување на односот на локалните луѓе кон неа, а таа уште смета дека постоела и некоја идеализирачка претстава за Индија во кинеското миље, како „земјата на Буда“…

Според традиционалната логика на вклучување Кина го застапува својот интерес на меѓународно поле во контекст на балансирање. Хипотетички, таа нема проблем да прифати некоја држава 70% да соработува со Кина, а 30% со некој друг (еве, нека биде тоа САД), или друга држава што 50% е со „нас“ а 50% со „другиот“, и трета држава која 30% соработува со Кина а 70% со САД. Проблем со ваквиот модел на меѓудржавни односи има оној што е неспособен да мисли надвор од шемата – „или си со мене или си против мене“. А знаеме кој е тоа…

Да ве прашам, какви се односите помеѓу Кина и Иран? – одлични, пред два месеца двете земји склучија договор за долгорочна соработка во времетраење четврт век. А односите помеѓу Израел и Кина? – исто така, прекрасни, па кинеска компанија го гради и ќе го оперира најголемото израелско пристаниште во наредните дваесет и пет години, она во Хаифа, и патем, Израел има споделувано и воена технологија со Кина. Поаѓајќи од англосаксонската логика на исклучување, ова би требало да е невозможно, но со помош на кинеската логика на вклучување многу од невозможните работи стануваат можни. Значи, при взаемодејствие со Кина секогаш има повеќе простор за флексибилност и лавирање, како што ќе ни посведочат нашите соседи…

Поранешниот грчки министер за финансии Јанис Варуфакис на Кембриџкиот форум од 2018 раскажува како кога ја презел функцијата во 2015, незадоволен од договорот, со кој претходната влада го продало атинското пристаниште на кинеска фирма, ги повикал на разговор Кинезите и побарал ревизија, која би подразбирала „наместо 67% од акциите, за цената што веќе ја платиле да добијат 51%, а разликата да биде вложена во грчкиот пензиски фонд, да внесат 180 милиони евра инвестиции во рок од 12 месеци и да потпишат колективен договор со работничките синдикати“. Варуфакис продолжува: „И на моја вџашеност, тие ми рекоа – ,ОК!‘“ Потем, тој го поставува реторичкото прашање: „А замислете си тоа да беше германска или американска компанија?“

Вашите лажливи очи

Конечно, можете и да не обрнете внимание на сево ова што го прочитавте до сега. Слободно игнорирајте ги сите цитирани факти и цифри. Нема зошто да им верувате и на моите лични искуства… На крај, ништо не може да го замени она што со свои очи ќе го видите. Затоа, ако ви се укаже можност, искористете ја и отпатувајте до Кина, најдобро без некој да ви изигрува водич, шетајте на што е можно повеќе места, набљудувајте внимателно, разговарајте со што повеќе луѓе, па размислувајќи исклучиво со своја глава, сами донесете си ги заклучоците за себе. Додуша, вакво едно патување можеше да биде и полесно изводливо со оглед на тоа што пред неколку години нашите медиуми свечено објавија дека Македонија и Кина постигнале договор за взаемно укинување на визите, онака како што, впрочем, веќе функционира безвизен режим меѓу Кина и земјите од регионот – Албанија, Босна и Херцеговина, Србија, но од за мене мистериозни причини кај нас овој договор до денес упорно не стапува во сила.

Како и да е, стравувам дека после патувањето, првата ноќ штом се вратите дома на сон да не ви излезе некој „евроатлантски“ призрак во улога на супер его, кој со метален поглед, гумено лице и пластична насмевка, ќе ви се обрати со антологиските зборови на Чико Маркс изречени во комедијата Пајкина супа (1933): „На кого ќе му веруваш повеќе, на мене или на твоите лажливи очи?“