Интензивен рамномерен регионален развој за да се спречи целосна „скопјанизација“

Често зборуваме дека имаме добри стратешки и плански документи, како и добри закони, кои имаат слаба имплементација. Констатацијата за слабата имплементација е точна, но сепак, не може да се каже дека сите стратешки документи се многу добри. Ова е случај и со Стратегијата за регионален развој на државата за периодот 2021 – 2031 година, која има бројни недостатоци.

Најпрвин да напоменам дека оваа Стратегија е усвоена на само неколку месеци пред финализирање на резултатите на пописот од  2021 година и се базира на неточни, нереални и застарени параметри од пописот од 2002 година, според кои Македонија имаше 2.076.694 жители. Според пописот од 2021 Македонија има 1.836.713 резидентни жители (оние кои постојано живеат во државата). Па така, Стратегијата се базира на бројка од повеќе 239.981 жители од онаа според неодамнешниот попис.

Исто така, треба да се земе предвид дека голем дел од овие 1.836.713 жители, не го пријавиле својот престој во странство, односно не го одјавиле својот резидентен статус во Македонија. Овој престој во странство на нашите граѓани, за жал, претставува во огромен број на случаи, трајно иселување од државата. Постојат бројни проценки дека се работи за бројка од најмалку 150.000 граѓани, кои не го пријавиле своето заминување од државата. Стратегијата воопшто не го третира овој факт, па така станува збор за реално помалку од 450.000 жители, од бројката на која оваа Стратегија се базира.

Ако се земе предвид, како е распоредена оваа разлика од 450.000 жители по осумте плански региони, недостатоците на базните параметри стануваат уште поголеми. Ваквите нецелосни и неточни параметри даваат негативен импакт во утврдување на состојбите и на идните планирања во повеќе области како што се: економија, транспорт и инфраструктура, енергетика, образование, социјална и здравствена, политика, животна средина, култура и во могу други области. Според тоа, воопшто не е можно реално да се планираат идни мерки и активности за побалансиран регионален развој, пред сѐ, во поглед на економскиот развој. Стратегијата предвидува усвојување на програми за развој на осумте плански региони, кои се многу обемни и нереални и за евентуална реализација на наведените активности од програмите се потребни многу повеќе средства. Нам ни се потребни концизни стратешки, плански и програмски документи, со конкретни и реални мерки и активности, а не докумнети кои се преобемни и нереални за реализација.

Покрај наведеното, ќе набројам само некои од слабостите на Стратегијата, од технички но и од суштински аспект, како недоволно конзистентно цитирање, потоа нецелосни податоци и неследење на реални промени, како што е случајот со промената за изградба на  пет регионални депонии, наместо претходно утврдени осум регионални депонии. Но и самата употреба на терминот регионални депонии е погрешна бидејќи тие треба да бидат всушност регионални центри за управување со отпад, каде би се преработувал отпад, при што само мал дел од отпадот, кој не е подобен за било каква преработка, би се депонирал. Има и други нецелосни и погрешни работи, за кои што нема доволно простор во овој текст.

Поради наведеното, неопходна е изработка на сосема нова Стратегија за регионален развој за нареден десетогодишен период, а не само нејзина ревизија.

Евидентни се неповолните состојби во поглед на балансираноста на развојот на регионите. Според податоците на Државниот завод за статистика, најмногу жители има во Скопскиот регион, односно 607.007, потоа, во Полошкиот регион 251.552, во Пелагонискиот 210.431 и во Југозападниот регион 177.398, додека пак, значително помалку жители има во Вардарскиот регион 138.722, во Југоисточниот 148.387, во Источниот 150.234 и во Североисточниот регион 152.982 жители.

Притоа, треба да се има предвид дека споредено со пописот од 2002 години, само во Скопскиот регион е зголемен бројот на жители, додека во другите региони има намалување, при што во некои региони ова намалување е мошне алармантно. Просечната исплатена бруто плата во 2023 година, е убедливо највисока во Скопскиот регион и изнесува 41.410 денари, а најниска е во Вардарскиот и во Пелагонискиот регион во висина од околу 29.000 денари. Бруто домашниот призвод по жител е исто така, убедливо највисок е во Скопскиот регион. Овој регион е на прво место во поглед и на инвестиции, во поглед на бројот на установи по жител од областа на културата, образованието, здравството итн.

Најголем број на жители во Скопскиот регион, воедно и во државата, има во градот Скопје. Во Скопје бројот на домаќинствата, во споредба со пописот од 2002 година, е зголемен за над 25.000, додека бројот на станбените единици е зголемен за преку 50.000. Според последните податоци во градот Скопје има 506.926 резиденти. Но оваа бројка е поголема ако се земе предвид дека постојат проценки, според кои над 25.000 жители, и покрај тоа што живеат и работат долги години во Скопје, сѐ уште не го промениле своето живеалиште и се заведени како жители на другите градови во внатрешноста на државата. Ова може да се согледа и кај вработените во јавниот сектор, за време на изборниот период, кога согласно Изборниот законик, се основаат изборните органи, при што се гледа дека голем број од вработените од јавниот сектор кои долги години живеат и работат во Скопје, се распоредени во изборните органи во другите општини каде сѐ уште го имаат пријавено своето живеалиште. Ако се земат предвид и студентите и другите граѓани кои секојдневно доаѓаат во Скопје, неповолните состојби во поглед на пренаселеност во градот Скопје и во целиот Скопски регион се уште повидливи.

Во Законот за рамномерен регионален развој, од 2021 година е утврдена обврската дека во државниот буџет најмалку 1 % од бруто домашниот производ треба да биде наменет за рамномерен регионален развој, но во изминативе години, ниту половина од ова не се реализира. Изнесените состојби јасно укажуваат на драматично нерамномерен регионален развој, и зголемување на разликите помеѓу Скопскиот и другите  региони. Овој тренд постојано се зголемува и доколку не се преземат итни интезивни мерки, многу брзо повеќе од две третини од вкупниот број на жители ќе живеат во Скопје и во Скопскиот регион, а бројот на населението во другите региони и понатаму постојано ќе се намалува. Ова ќе биде проследено и со натамошно зголемување на разликите во економскиот развој на регионите.

Нерамномерниот развој на регионите поради децениска недоволна посветеност на рамномерност на регионите, и понатаму тешко може да се спречи, но може да се ублажи со преземање низа итни мерки, како што се:

– Постепено зголемување на процентот од буџетот во наредните 5 години, од сегашните 1% од БДП (процент што засега е само на хартија) на 2 % од БДП, како и целосна практична имплементација на предвидените средства;

– Итни мерки за интезивирање на фискалната, односно финансиската децентрализација и од сегашните 6 % на учество во ДДВ на  единиците на локална самоуправа, етапно зголемување на 12%, во наредните 5 години. Притоа, мора да се предвиди и методологија за силен коректив на распределбата на ДДВ помеѓу општините, преку инструменти за еквализација и поправедна распредлба на вкупно собрани средства од ДДВ во општините, и пренасочување на дел на ДДВ кој е собран во поразвиените општини, во помалку развиените општини, бидејќи јасно е дека не може да се прави едноставна споредба на собран ДДВ во Скопје и во скопските опшини, како и во другите поголеми општини со помалку развиени општини;

– Евидентно е дека интересот на странските и домашните инвеститори за производни и други инвестиции е најголем во Скопскиот регион. Затоа е потребно двојно згоемување на поддршката од страна на државата за домашните и странските инвестиори, кои ќе се одлучат да инвестираат во помалку развиени региони, односно помалку развиени општини во одделни региони;

– Целосно менување на подзаконските акти кои ја регулираат методологијата за доделување на финансиска поддршка на општините и региони од страна на државата, во корист  на помалку развиени општини и региони. Во рамките на ова е неопходно при рангирање за поддршка на општините и регионите, критериумот кој се базира на бројот на жители да биде сведен на минимум;

– Создавање можности вработените во јавните институции од Скопје да се распоредуваат во другите делови во државата, преку јакнење на регионални дисперзирани центри на државните органи, како и постепено пренесување на седиштата на дел од државните органи и други јавни институции од Скопје во другите градови на државата.

Постојат и други можности за ублажување на  разликите во развојот на регионите и спречување на можноста повеќе од две третини од населението да се пресели во Скопскиот регион.

Современа Европа е децентрализрана Европа каде рамномерен регионален развој е еден од најважните приоритети и не случајно таа се нарекува Европа на региони. Во оваа насока, во рамките на Европската Унија постои Комитет на региони, како орган во кој директно, без посредство на државите, учествуваат претставниците на регионалните и локални власти од земјите членки на ЕУ, со што се дава можност регионите да влијаат на политиките, активностите и законодавството на ЕУ. Комитетот на региони мора задолжително да биде консултиран во процесот на усвојување на законодавство на ЕУ (регулативи и директиви) во многу области пред нивното конечното усвојување од Европскиот парламент и Советот на министри на ЕУ. Во оваа насока постојат и повеќе одлуки на Судот на правдата на ЕУ, со кои се ставаат вон сила, одредени делови од законодавството на ЕУ, поради неконсултирање на овој Комитет при усвојување на европското законодавство.

Но мораме да бидеме свесни дека ублажување на разликите во равојот на регионите во Македонија е потребено пред сѐ заради самите нас. За реализација на ова е потребена силна политичка волја и широк политички, но и општествен консензус.