Ценовни контроли – четириесет века јалова работа

Првите историски податоци за контрола врз цените, според Шутингер и Батлер („Четириесет века контроли врз платите и цените“, објавено 1979 год.) датираат од пред 2800 години п.н.е.

Од Стар Египет до Римската империја…

Во Стар Египет, за време на Петтата династија, владетелите ги ограничиле цените на житото. Била ангажирана цела армија од чиновници за строго спроведување на мерката. Цените биле до таа мера ниски што земјоделците не можеле да преживеат и едноставно ја напуштиле земјата, што предизвикало сериозен недостиг од жито за прехрана на населението.

Околу 1750 година п.н.е., нам познатиот Хамураби, самонаречен „крал на кралевите“, на јавни места на доломитни табли ги имал пропишано цените на стоките и на услугите. Така, на работниците им следувале 8 гури пченка годишно, а на пазачите на стока по 6 гури пченка. Биле пропишани наградите за трудот на тишлерите, кројачите, грнчарите, плетачите на јажиња и сл. Резултат? Занаетчиите ги снемало, иако и понатаму владeтелот продолжил со пишување закони и други прописи.

Во Индија, околу 320 година п.н.е., политичкиот мислител Каутилја ја определил стапката на добивка што би им следувала на трговците, како и платите на работниците, од музичари и занаетчии до проститутки и собирачи на отпад. За контрола на спроведувањето на овие мерки предлагал назначување државни чиновници.

Во Античка Грција биле ангажирани армија инспектори, наречени ситофилакес, да ги утврдат цените на житото и лебот. За прекршителите била предвидена и смртна казна. И покрај ова, практиката се покажала неефикасна, а вештачки ниските цени предизвикале недостиг од жито. Државата морала да ангажира купувачи на пченка, наречени ситонаи, за да донесат жито од каде било.

Законот од 12 таблици од 449 година п.н.е. во Римската република ја пропишувал максималната каматна стапка за кредитите, а подоцна (367 година п.н.е.) платената камата требало да се одбие од главницата, што ја сведувало ефективната каматна стапка на нула. Не треба да чуди што ваквите обиди завршувале со неуспех.

Но, поривот за контрола врз цените не престанувал. Во 122 година п.н.е., трибунот Гај Гракус го донел законот lex frumentaria, според кој секој граѓанин на Рим можел да купи одредено количество жито по цена пониска од пазарната. Целта била да се обезбеди храна за сиромашните. Но, земјоделците од околината на Рим, во неможност да обезбедат пристојна заработка, ја напуштале земјата и се селеле во градот, барајќи работни места.

Во 301 година од новата ера, императорот Диколецијан со декрет ги утврдил платите и максималните цени на месото, јачменот, пивото, јајцата, облеката, па дури и на машките лавови. Биле предвидени ригорозни казни со измачување и смрт за продавачите и купувачите. Резултатот бил катастрофален – овие производи ги снемало од пазарите. Дошло до масовни и насилни немири. Четири години подоцна, Диоклецијан абдицирал.

Од Средновековна Европа до Америка…

Практиката на контрола врз цените и платите била присутна и во Средниот век, со сличен епилог како и претходно. Во 1199 година, градските власти на Лондон се обиделе да ја контролираат цената на виното, но без успех во примената на мерката. Кралот на Англија Хенри Трети ги фиксирал цените на житото, повторно без успех.

Во 14. и 15. век локалните власти во Англија спроведувале мерки против лихварските камати, ги фиксирале цените на важни намирници како што се храната, пијалоците, дрвото, јагленот, животинската маст и свеќите. Цените и понатаму растеле, особено за време на Тудорските кралеви, главно поради „расипувањето“ на парите преку намалување на содржината на благородни метали во нив.

Во 1584-85 година Шпанците го сардисале Антверпен, во денешна Белгија. Немало доволно храна за населението и цените значително пораснале. Градските власти ги замрзнале цените на сите видови храна. Ова од една страна ги демотивирало трговците да носат намирници за продажба, а ниските цени на храната не придонесувале за нејзино рационирање од страна на граѓаните. За кратко време, снемало секаков вид храна.

Во Бенгал, Индија, во 1770 година се случила уште поголема катастрофа, како резултат на лоша жетва на оризот. Владата ја држела цената на оризот на ниско ниво, што предизвикало недостиг и глад, при што третина од населението умрело од глад. Девеесет и шест години подоцна, при слична катастрофална жетва, властите во Бенгал дозволиле цените на оризот да се зголемат. Ова влијаело да се рационализира потрошувачката и да се увезе ориз, со што била избегната катастрофа.

Од другата страна на океанот, во Нова Англија во 1630 година колонизаторите ги ограничиле надниците на 2 шилинзи, а со друг закон пропишале дека ниту една стока не смее да се продава по цена повисока од една третина од таа во Англија. Оваа практика опстојала само шест месеци пред да биде напуштена. Колониите на тлото на денешните САД безуспешно применувале ценовни контроли и во наредните стотина години. Фармерите секогаш наоѓале начин да ги избегнат пропишаните непазарни цени на храната, дури и ако тоа вклучувало трговија со непријателската британска армија.

Во Канада, која своевремено била дел од Нова Франција, контролата врз цената на рибата речиси го уништила рибарството. Во Франција, револуционерната влада која го симнала од власт кралот Луј 16-ти, во мај 1793 година, во услови на постојан раст на цените, го донела т.н. Закон за максимум, со кој биле замрзнати цените на житото и на брашното, со обврска да се користат книжните пари асигнати, како замена за сребрените монети. Земјоделците повторно одбивале да ги продаваат стоките по ниски цени и за безвредни парчиња хартија, така што законот бил игнориран и повлечен во декември истата година.

Од нацистичка Германија до Никсон…

За 20. век карактеристични се ценовните контроли во нацистичка Германија од 1936 година. Политиката „Стоп за цените“, со која се регулирале околу 7.000 индивидуални цени, се покажала како максимално ефикасна, но не во стопирањето на зголемувањето на цените, туку во уништувањето на пазарите, што им овозможило на Нацистите да воспостават целосна контрола врз економијата.

За време на Втората светска војна, ценовните контроли во САД довеле до намалување на квалитетот на производите и нивен недостиг на пазарите. Во 1971 година, како одговор на високата инфлација, со декрет на тогашниот претседател Ричард Никсон беа замрзнати цените и платите во период од неколку месеци. Оваа политика беше копирана и од страна на британската влада, но тоа не помогна инфлацијата да се спушти под 25%.

Долга историја на неуспеси

Повикот на јавноста за контрола врз цените како одговор на високата инфлација по пандемијата со Ковид 19 им даде одврзани раце на политичарите за нови експерименти. Верувам дека искуствата им се познати на читателите. Мерките за контрола врз цените се напуштаа по неколку месеци од нивното воведување.

И покрај долгата историја на неуспех при примената на ценовни контроли, ентузијазмот за интервенција на пазарот и во услови кога за такво нешто нема потреба, не спласнува. Историските лекции остануваат ненаучени. Контролата врз цените и платите е насочена кон симптомите, а не кон фундаменталните причини кои доведуваат до висока инфлација. Напротив, резултатот е недостаток од производите со контролирани цени, црн пазар, неправилна алокација на ресурсите и кршење на законите и другите прописи.

До раст на цените на одделни производи доаѓа како резултат на елементарни непогоди, или како резултат на човечка активност, како војни, протекционизам и сл. На ова се надоврзува неодговорна фискална политика која изгубила контрола врз јавните расходи. Ако монетарната политика е акомодативна, т.е. лабава во такви услови, неминовна е инфлација која не можат да ја спречат никакви ценовни контроли.

Уште повеќе, доколку од популистички побуди власта истовремено форсира раст на платите, рецептот за катастрофа е на маса!