Како Бугарија и Грција ја делат историјата на Македонија

Текстот е напишан по повод Загребската декларација oд самитот ЕУ-Западен Балкан и публикацијата на БАН за јазикот.

Прв дел: Публикацијата на БАН во функција на етничко мапирање на средновековна Македонија

Загребската декларација усвоена на самитот ЕУ-Западен Балкан oд 6.5.2020, во која меѓу другото се истакнува важноста од имплементацијата на билатералните договори со Грција и Бугарија, проследена со барањето за „конечни, инклузивни и обврзувачки решенија за билатералните спорови и проблеми меѓу партнерите чијшто корен лежи во наследството од минатото“, само ги потврди моите претходни укажувања дека интеграцијата на Република Македонија во ЕУ ќе биде условена со ревидирање на историјата на македонската нација, пишува проф. д-р Митко Б. Панов, редовен професор во Институтот за национална историја.

Впрочем, Атина и Софија во континуитет отворено ја демонстрираат политичката агенда фокусирана кон реализирањето на стратегиските цели за затворање на „македонското прашање,“ која ја темелат и на националните историографии.

Тоа подразбира дека целосната имплементација на договорите со Грција и Бугарија треба да обезбеди не само политичко, туку и историско делегитимирање на деномираната македонската нација.

Оттаму, воопшто не е случајно што обете земји категорично инсистираат политичките договори да добијат историска верификација преку формираните заеднички комисии за историски и образовни прашања.
Најновата публикација на Бугарската академија на науки (БАН) за „Официјалниот јазик на Република Северна Македонија,“ промовирана на 7.5.2020, сосема илустративно ги одразува целите на Софија со инсистирањето на „заедничка историја“, кои фундаментално ги темели на средновековието.

Насловот на публикацијата, самиот по себе ја имплицира клучната цел за идентитетско деноминирање на македонската нација и македонскиот јазик преку поврзувањето со официјалното име „Република Северна Македонија“ (Гордана Силјановска, Expres, 8.05.2020).

Тоа, несомнено е комплементарно со политичките услови содржани во Изјавата на Бугарија кон одлуката на Советот на ЕУ за проширувањето од март 2020 (Митко Б. Панов, Expres, 27.04.2020). Во таа смисла, публикацијата претендира да демонстрира што е „објективна научна вистина“ (с. 55), со што се открива и реалната намена заснована на догматското поимање на историската и лингвистичката наука.

Поаѓајќи од вака дефинираните цели, поглавјето насловено „Краток историско-географски преглед за областа Македонија“, всушност се сведува на обидот за конструирање претстава дека на просторот на новоименуваната „млада“ држава „Република Северна Македонија,“ во континуитет од средниот век живееле Бугари, кои зборувале „(старо)бугарски“ јазик.

Оттаму се извлекува констатацијата дека денешната територија на историско-географската област на Македонија, е поделена помеѓу шест држави, во кои живее 4.900.000 население, од кои над 40% се со бугарско потекло. Меѓу останатите жители на областа Македонија се наведуваат Грци, Албанци, Власи и аромуни, Турци, Роми, Евреи, како и незначителен број Срби (с. 7-8). Со други зборови, во современа географска и историска Македонија застапени се сите народи, освен македонскиот, кој за бугарските колеги не постои – а што претендираат да го покажат со публикацијата!

Вакво етничко мапирање е крајно несвојствено за современата наука и некомпатибилно со европските принципи, а забележано само во дамнешните времиња на насилно асимилирање и негирање на базичните човекови права на само-идентификација и само-определување.

Независно од ваквите апсурдни тврдења, публикацијата претендира истите научно да ги верификува, со крајна цел да докаже дека на територијата на Република Македонија во континуитет уште од средновековието живееле Бугари.

Во тој контекст, бугарските колеги настојуваат да укажат на променливоста на името „Македонија“ низ различните историски периоди, констатирајќи дека терминот бил употребуван исклучиво за географско, а не за етничко означување (исто како и грчките колеги – но за тоа во вториот дел од колумната). Врз основа на тоа, бугарските колеги пишуваат дека од средината на IX век, името „Склавинија“ исчезнува во изворите со вклучувањето на дел од областа Македонија кон бугарската држава, по што истата го добива името „Трет дел од бугарското царство“ или „Долната земја Охридска“ (с. 9) Понатаму, се наведува дека името „Бугарија“ Византија го користи за означување на „западните бугарски земји“, инкорпорирани од Василиј II во византиската тема од 1018 г. За време на средновековното српско владетелство во XIV век, областа Македонија, според бугарските колеги, била идентификувана како „грчка (византиска)“ земја или како „не мал дел од царството Бугарија“ (с. 9).

Со други зборови, тоа треба да подразбира дека Македонија во историска смисла и „припаѓа“ единствено на Бугарија и Грција, односно дека единствена константа во Македонија била етничката – бугарската и грчката. Oттаму и констатацијата дека до Втората светска војна, името Македонец се „користи првенствено како ознака за жител на историско-географската област: македонски Бугарин, македонски Влав, македонски Грк“, чиешто традиционално значење, според авторите, се задржува и до денес (с. 8).

Врз основа на овој краток историски преглед, кој содржи само неколку страници, бугарските колеги понатаму претендираат да ја презентираат „вистината за историјата на јазичната норма во Македонија“. Средновековието разбирливо е повторно во фокусот и во ова поглавје од публикацијата, со оглед на директната поврзаност на Македонија со почетоците и ширењето на словенската писменост.

Интерпретацијата на бугарските колеги, која претендираат да ја прикажат како „историска вистина“, всушност се сведува на намерата да се покаже дека „првиот словенски писмен јазик кој се појавил врз основа на кирило-методиевските преводи, е старобугарскиот“ (с. 9). Според нив, Кирил и Методиј живееле меѓу „бугарските Словени од Солунско,“ што всушност треба да претставува и главна „поткрепа“ на нивното тврдење.

Со оглед дека текстот не е проследен со научни референци, веднаш се поставува прашањето од каде колегите ја извлекуваат терминолошката ознака „бугарски Словени“ во Солунско. Дотолку повеќе што византиските автори од IX век не знаеле за „бугарски Словени“. Теофан, претходно пишува за „Склавинии во Македонија,“ додека другите византиски автори наведуваат и поименични имиња на групи Словени, меѓутоа не и за „бугарски Словени“.

Сепак, бугарските колеги евидентно по секоја цел и на секој начин настојуваат директно да го поврзат св. Кирил и Методиј со Бугарија и со тоа да им дадат „бугарски“ карактер, но таквата врска изворно не е потврдена. Во таа смисла, во публикацијата се изнесува тврдењето дека поголемиот дел од историско-географска Македонија, западно од реката Струма, бил приклучен во пределите на бугарското ханство во текот на 30-те и 40-те години на IX век (с. 10).

Меѓутоа ниту ова тврдење нема сигурна поткрепа во изворите, поради исклучително скудните информации за овој период. Со сигурност може изворно да се потврди единствено дека до 60-те години од IX век, бугарската држава го завладеала поголемиот дел од територијата на Македонија. Меѓутоа, индикативно е зошто во публикацијата не се споменува и податокот дека бугарскиот владетел Борис I бил конвертиран во христијанството од византискиот император Михаил III во 864 г., што, пак, дава дополнителна димензија на христијанската инцицијација на Византија.

Може да се разбере намерата на бугарските колеги да конструираат претстава за наводно егзистирање на „бугарски словени“ во Македонија, Солун и Солунско и тоа уште пред раѓањето и делувањето на светите Кирил и Методиј, иако истата не соодветствува со расположливите изворни сведоштва од тоа време.

Тоа е всушност единствениот начин тие да им придадат „бугарски“ предзнак на св. Кирил и св. Методиј, како и на словенската азбука, а со тоа да ги прикажат како дел од бугарското културно-историско наследство. Во конструирањето на ваквата претстава, тие тврдат дека од средината на IX, имињата на словенските племиња во Македонија „се заборавени, додека Византијците започнуваат да го употребуваат за нивното означување политичкото именување ‘Бугари’, бидејќи тие стануваат поданици на бугарскиот владетел и ја населуваат територијата на бугарската држава“ (с. 10). Меѓутоа, општо е познато дека византиските извори и натаму употребуваат имиња на словенски групи/племиња, како што е случајот со Јован Каменијат, кој во почетокот на X век воедно го идентификувал својот роден град Солун, како „прв кај Македонците“.

Сето тоа, ја рефлектира комплексноста на византиската изворна терминологија во тоа време, што ги прави и неодржливи тезите на бугарските колеги.
Дека публикацијата има за цел да конструира претстава за „бугарскиот“ етнички карактер на Македонија, што ги вклучувало Солун и Солунско, може да се види од понатамошниот текст.

Бугарските колеги имено тврдат дека „опфатените од бугарската власт и влијание Словени во историската наука се нарекуваат со технички термин ‘бугарски словени’ или ‘словени од бугарската група’ (с. 10). Притоа, несакајќи тие самите признаваат дека ваквите непознати термини во изворната документација, претставуваат всушност „техничка“ конструкција. Сепак, тие ги користат истите за извлекување на историски интерпретации со далекусежни заклучоци – дека Константин всушност ја создал првата словенска азбука и книжевните преводи врз „основата на солунскиот говор, кој е југоисточен бугарски дијалект,“ односно дека „јазикот на солунските браќа според етничка припадност е старобугарски“ (с. 9-15)!

Намерата на бугарските колеги да му придадат „бугарски“ предзнак на делото на св. Кирил и Методиј, сепак нема поткрепа во изворите. Во Житијата на св. Кирил и Методиј, најверојатно составени лично од св. Климент, воопшто не се користи терминот „Бугари,“ или „Бугарија,“ „бугарски словени“, ниту, пак, азбуката создадена од св. Кирил се означува како „бугарска“. Во Житијата се зборува исклучиво за „Словени,“ за „словенски јазик“ или за „наш јазик“. Оттаму, станува разбирливо зошто бугарските колеги во публикацијата воопшто не ја спомнуваат десетгодишната дејност на св. Методиј меѓу Словените (поранешната Склавинија), која на иницијатива на византискиот двор се реализирала во четвртата и петтата деценија од IX век во Македонија, најверојатно во струмичко-брегалничките краишта.

Доколку овие области биле веќе завладеани од Бугарија, како што тврдат бугарските колеги, тие сосема сигурно би ја препишале бугарската заслуга и за оваа мисија на св. Методиј. Меѓутоа, Методиевата дејност како „кнез на Словените“ во Македонија, евидетно била комплементарна со политичко-идеолошките и воените цели на Византија и со тоа спротивставена на бугарската држава. Што повторно не враќа кон византиската иницијација.

Притоа, една од тезите – брегалничката мисија на св. Кирил – упатува дека св. Кирил ја создал првата словенска азбука (глаголицата) токму за потребите на Словените на овие простори во 855 г. Меѓутоа, тоа е друго прашање, исто како и мноштвото теории со кои научниците дебатираат околу создавањето и ширењето на глаголицата. Тоа, само покажува дека различните интерпретации во историографијата, се природна рефлексија на развојот на начната мисла, што ги прави крајно несоодветни догматизирањата на „историска вистина,“ на што претендираат бугарските колеги.

Соочени со немањето изворни аргументи во придавањето на „бугарскиот“ карактер на дејноста на св. Кирил и Методиј, во публикацијата суптилно се вметнува терминот „Долната земја Охридска“ (с. 9) како една од ознаките за Македонија во средновековието. Овој термин всушност е употребен во словенскиот превод на Хрониката на византискиот автор Константин Манасиј, составена во време на бугарскиот цар Иван Асен (1331-1371).

Што всушност претендираат да демонстрират бугарските колеги со ваквата ознака за Македонија, сосема јасно се гледа од содржината на првата додавка на преведувачот на Манасиевата хроника на византискиот оригинал, во која се наведува дека „за време на цар Анастасиј (491-518) Бугарите започнаа да ја заземаат таа земја, дојдоа кај Видин и започнаа да ја заземаат долната земја Охридска и потоа целата таа земја“.

Дали со тоа, бугарските колеги сакаат да имплицираат дека Бугарите биле во Македонија уште пред византиските извори да регистрираат некакви населувања на Склавините/Словените во првите децении oд VII век и тоа пред времето на Јустинијан I? Меѓутоа, овој документ датира од XIV век и нема историска валидност за реконструирање на конкретниот период и воопшто за раниот среден век. Дотолку повеќе, што во оригиналниот византиски текст на Манасиј, ваквиот податок не постои.
Понатамошниот текст во публикацијата и заклучоците, всушност се засноваат на клучниот историски конструкт за егзистирање на „бугарски Словени“ во Македонија, Солун и Солунско, и тоа веројатно уште од VI-VII век.

Крајната цел на авторите на првите две поглавја посветени на средновековието, јасно може да се согледа во констатацијата дека за нив ознаката „старословенски јазик“ употребувана од славистите, „не го одразува етнодржавното потекло и карактер на првиот словенски писмен јазик“, бидејќи во таа епоха „во областа Македонија, која е вклучена во дел од бугарската држава, дел во Византија, се говореле дијалекти на бугарски јазик“ (с. 11). Оттаму, произлегува заклучокот дека словенската азбука ја создале Бугарите и аналогно на тоа треба да се означува како „старобугарска“, со оглед дека била заснована на „старобугарскиот јазик“ говорен во Македонија, што го прави „единствен јужнословенски јазик во областите околу Солун“ (с. 11).

За Бугарските колеги „историска вистина“ всушност треба да биде нивната интерпретација дека „првите словенски азбуки се создадени за старобугарскиот јазик“ и дека глаголицата е првата „словенска и бугарска азбука“. Само затоа што тврдат дека истата ги одразува „фонетските особености на старобугарскиот јазик“.

Тие ваквиот став го врзуваат со конструктот дека св. Кирил ја создал глаголицата врз основа на „солунскиот бугарски говор“ и дека тоа било основа на „првите старобугарски преводи на Кирил и Методиј“. Клучното конструирање на „бугарската“ етничка врска на св. Кирил и Методиј, им служи на бугарските колеги понатаму да ја претстават дејноста на св. Климент и Наум Охридски како продолжувачи на „бугарското“ кирилометодиевско дело, што во суштина има сесловенска димензија.

Од тоа, тие ја извлекуваат и заслугата на Бугарија, преку бугарскиот владетел Симеон, во „спасувањето на Кирилометодиевото дело, распространувајќи го меѓу сите православни Словени и на територијата на денашна Романија“ (с. 14-15).

Бугарските колеги ги користат зборовите на Теофилакт Охридски во Пространото житие на Климент, дека св. Климент бил „прв епископ на бугарски јазик,“ како клучен аргумент за припишувањето на „припадноста на Охридската школа и на Климент Охридски кон историјата на бугарскиот јазик и книжевност“ (с. 14). Меѓутоа, тие притоа не споменуваат дека Теофилакт Охридски пишува од сосема друга идеолошка перспектива од онаа во која делувал св. Климент, а која го одразува времето од крајот на XI и почетокот на XII век, кога и самите термини имале поинакво значење за Византија.

Тоа, повторно не враќа кон комплексноста на терминолошкото значење и нивната променливост, кои се обликувале и употребувале во зависност од конкретните услови, цели и политичка и идеолошка пропаганда, што укажува на неопходноста за критичка анализа. Во спротивно се поставува прашањето како би изгледале ставовите на бугарските колеги во публикацијата, доколку тие се повикале на византискиот автор Никифор Грегора, кој во XIV век тврдел дека одамна немало „Бугари“ во Македонија, идентификувајќи го притоа градот Охрид како „македонски“ град, а Солун како „прв во земјата на Македонците“.

Многу се примерите во изворите, што укажуваат дека критичката анализа, а не нивната симплификација, конструкција и инструментализација, треба да биде основа при реконструирањето на историските настани. Меѓутоа, конструираната „бугарска“ врска на св. Кирил и Методиј, за бугарските колеги претставува „историска вистина“, исто како и нивната желба да претстават дека „старобугарските“ ракописи се тие кои се прошируваат во Србија и Киевска Русија, за да во текот на XIV-XV век, „средновековниот бугарски книжевен јазик стане третиот класичен јазик на Европа, по грчкиот и латинскиот“ (с. 15).

Натамошниот текст од публикацијата, кој го опфаќа пост-средновековниот период, сосема сум сигурен дека темелно и критички ќе го анализираат македонските лингвисти и историчари. Меѓутоа, повеќе од евидентно е дека тезите за „бугарското“ потекло на словенскиот јазик и на „бугарскиот“ карактер на дејноста на св. Кирил и Методиј, бугарските колеги го темелат на средновековието, со намера истиот да го проектираат и во современа Република Македонија.

Во тој контекст, во публикацијата на БАН се даваат и конкретни насоки „Road map“ за билатералните односи во научната и културната сфера. Авторите порачуваат дека соседот ќе мора да прифати дека “официјалниот јазик на Република Северна Македонија е југозападна писмено-регионална норма на бугарскиот јазик и поради тоа може да биде означен како северномакедонски бугарски“ (с. 55).

Ваквата современа „реалност“ ќе треба да се манифестира во културниот и медиумскиот простор, за што нема да се користи превод, подеднакво во театрите, филмовите, литературата. Тие треба да станат „заемно достапни и познати од обете страни на границата“, порачуваат авторите, напоменувајќи дека задолжително ќе биде „стриктно придржување кон објективната научна вистина при научните контакти“ без „робување на стари идеолошки клишеа“ (с. 55).

Со други зборови, Република Македонија треба да ги прифати конструираните тези на бугарската национална историографија и лингвистика, рефлектирани во публикацијата на БАН, како „историска вистина,“ и „реалност“ за македонската нација, која за нив не постои и оттаму не треба да „бара поткрепа во некакво измислено минато“ (с. 55)!

За тоа како Грција претендира да го маркира „својот“ дел од историјата на Македонија и да го проектира во современието, а за сметка на историското делегимиирање на македонската нација, во вториот дел од колумната.