НАУЧИ ДА ПИШУВАШ (13) Техники на поврзување на параграфите
Веќе рековме дека фокусната реченица ја искажува главната мисла односно централната идеја на параграфот. Таа е неговиот фокус. При објаснувањето на структурата на реченицата, зборувавме за реченичниот акцент – тоа е воведниот дел од реченицата, кој го одразува нејзиниот најважен, фокусен дел. И така како што со отстапување од стандардниот збороред и со инверзии во реченицата можеме да го менуваме акцентот, можеме да го менуваме и фокусот во параграфот. Еве пример за тоа:
Смртната казна не влијае врз криминалот во САД. Статистиката покажува дека во државите каде што постои смртна казна има речиси исто толку убиства како и во државите каде што капиталната казна е укината. Од друга страна, смртната казна се применува неправедно. Така, статистиката покажува дека сите вакви казни им се изречени на мажи, а девет од десет смртни пресуди им се изречени на црнци.
Анализата на овој параграф покажува дека неговата фокусна реченица е воведната: Смртната казна не влијае врз криминалот во САД. Последната, излезна реченица (Статистиката покажува дека сите смртни казни им се изречени на мажи, а девет од десет смртни пресуди им се изречени на црнци), ја навестува воведната транзитивна реченица од следниот пасус, која би можело да гласи, на пример, вака: Според тоа, врз изрекувањето на капиталната казна влијаат половите и расните предрасуди. Дали оваа реченица ќе биде фокусна во параграфот што следи или само транзитивна, ќе одлучи авторот.
Но, да се вратиме на нашиот параграф. Според моето мислење, идејата изразена во излезната реченица на овој параграф е поатрактивна од неговата воведна, фокусна идеја. Имено, општо е познато дека смртната казна битно не влијае врз намалување на стапката на криминалот, како што вообичаено мислат нејзините заговорници. Но, за мене барем, нов е фактот дека сите смртни казни во САД им се изречени на мажи, а девет од десет – на црнци. Јас би се определил тоа да биде фокусната идеја во параграфот:
Смртната казна не влијае врз криминалот во САД, но уште полошо – таа ги продлабочува половите и расните предрасуди. Статистиката покажува дека сите смртни казни им се изречени на мажи, а девет од десет смртни пресуди им се изречени на црнци. Наспроти ова, во државите каде што постои смртна казна има речиси исто толку убиства како и во државите каде што капиталната казна е укината.
Со ова извршивме целосна промена или шифтување на фокусот на параграфот. Оваа постапка е важна при саморедактирањето и при редактирањето на текстот. Но сепак, препорачливо е да направиме сѐ што е неопходно во нашите текстови да не бидат нужни вакви сложени претумбации во параграфите, кои понекогаш доведуваат и до нужно шифтување на другите параграфи и можеби до менување на целокупната композиција на текстот.
Затоа е важно пред да седнеме да пишуваме, темелно да ја обмислиме композицијата на параграфите и да ги скицираме нивните фокусни реченици. Тие треба да обезбедат кохерентна композиција и логично прогресирање на текстот.
Рамномерност, прогресија и кохеренција
Веќе нагласивме дека е важно параграфите да бидат со рамномерна должина. Зборуваме, значи, за начелото на рамномерност. Но, што значи зборот рамномерност? Од една страна, неспорна е потребата на секоја од фокусните идеи во текстот да ѝ биде посветено соодветно внимание. Но, сите идеи немаат иста важност за основната тема на нашиот текст – затоа инсистираме должината на параграфите да се одмери праведно и рамномерно, а сепак не како со шублер.
Второто битно начело што ја определува композицијата на еден текст е начелото на прогресија. Тоа налага текстот постојано да напредува од својот почеток кон својот крај, од параграф во параграф, следејќи ја мислата на авторот од почетниот мотив или идеја, до завршната слика или поента. Темпото со кое напредува текстот зависи од неговата должина, од жанровските особености и од многу други нешта, но едно е неспорно – текстот мора да тече постојано и незапирливо, како река.
Стручните текстови, публикувани за пошироката јавност, кои се однесуваат на прашањето на структурирањето на параграфите и на текстот како целина, се прилично ретки. Ова е вториот текст во овој серијал посветен на оваа тема. Веќе од следното продолжение продолжуваме со основните постапки во развојот на пишаниот текст. Веќе зборувавме за опишувањето и за раскажувањето, а следните статии ќе бидат посветени на анегдотската нарација (хумор и сатира), на пренесувањето директен говор (цитати и дијалог), на известувањето (рапорт), на аргументирањето (расправа) и на беседењето (говор).
Повремените отстапувања од начелото на прогресија се нарекуваат дигресии. Тоа се делови од текстот кои се отклонуваат од главната тема, како што реката понекогаш се излева од своето корито. Дигресиите можат да ја збогатат целината на исказот, но мора да се користат внимателно и препорачливо е секогаш да се поврзат со модална фраза, со која авторот јасно и недвосмислено ќе укаже дека станува збор за намерна дигресија, односно за смислен прекин на течението на текстот. Во научните расправи работата ја олеснува тоа што дигресиите можат да се поместат во фусноти.
Во контекст на темата за која зборуваме, параграфирањето, посебно внимание ќе посветиме на начелото на кохеренција. Иако секој од параграфите има своја фокусна идеја и реченица што ја изразува, сите заедно мора да одговараат на темата и на тежиштето на нашиот текст. Така како што реченицата има свој акцент, а речениците во параграфот се обединуваат околу фокусната мисла, така и параграфите се поврзуваат на тој начин што ја третираат единствената тема и ја бранат единствената фокусна мисла на нашиот текст.
Поврзувањето на параграфите, значи, треба да биде кохерентно и цврсто. Во примерите што веќе ги спомнавме, извештајот за лауреатот на „Балканика“ и приказната за Крф, параграфите се поврзани едноставно и логично, во единствена, кохерентна композиција. Во едноставните новинарски форми (вест, извештај, приказна), во кои композицијата го следи хронолошкото или логичното нижење на фокусните идеи во параграфите, не е потребно тие да се поврзуваат со посебни врски меѓу излезните и влезните реченици или со посебни модални зборови и фрази. Токму обратно, младите новинари ги подучуваме да не ги „швајцуваат“ параграфите со одвишни модални зборови и фрази, кои многу често непотребно го пресекуваат природниот, логичен тек на мислата.
Отсуството на кохерентни врски создава нејаснотии
Но, мора да бидеме свесни и за фактот дека понекогаш и во наједноставните текстови среќаваме примери на отсуство на кохерентни врски меѓу параграфите, поради што тие наликуваат на купишта зборови натрупани без ред и поредок. Еве еден таков пример.
(1) Шумската полиција во Тетово не располага со доволен број вработени за да може професионално да им се спротивстави на дрвокрадците. Поради големите опустошени шумски пространства, дрвокрадците почнаа да посегаат и по приватни имоти.
(2) – Последните дождови ја турнаа земјата од селскиот рид и потоци вода почнаа да се слеваат по селските улици. Ридот на селото до пред три години беше целосно пошумен. Денес нема ниту едно дрво. Дневно гледаме и по десетина трактори и камиони кои натоварени со исечени дрва, заминуваат кон Мала Речица и кон Тетово – вели Шпетим Ајвази, жител на Мала Речица.
Од крајот на првиот параграф, овој текст буквално влетува во нов параграф со извод од директен говор (цитат), кој збунува, зашто сѐ до крајот на параграфот не е јасно кој зборува и за чиј опустошен селски рид и за чии селски улици по кои се слеваат потоци вода станува збор. Оваа слабост во композицијата создава нејаснотии и развива дури и мала нервоза кај читателот, која е доволна тој едноставно да престане да чита. Затоа, во ваквите случаи е потребно да пронајдеме посебни средства со кои ќе ги поврземе параграфите во кохерентна целина.
Еве уште еден пример на нарушување на начелото на кохеренција.
(1) Од почетокот на годината, на граничниот премин Богородица се откриени 28 случаи на фалсификувани патни документи од странски државјани, претежно жители на Косово. По издржувањето на триесетдневниот притвор, лицата се депортирани во нивната земја, а изречена им е и заштитна мерка забрана за влез во Македонија од три години.
(2) Минатата година, во периодот од јануари до август, биле регистрирани 32 случаи на откриени нелегални документи за патување во странство. Лицата најчесто се обидувале на нелегален начин преку овој премин да стигнат до европските земји – Швајцарија, Италија, Грција и други.
(3) На граничниот премин Богородица минуваат 730 патници и 150 возила на час, а македонската гранична контрола извршува проверка на документите за патување во странство и ја констатира нивната валидност. Во почетокот на годинава, таму е инсталиран современ систем за верификација на патни исправи.
Во првиот параграф авторот зборува за преминувањето на Богородица со фалсификувани пасоши. Во вториот параграф веќе читаме некаква полугодишна статистика за лани, за која дури кон крајот на параграфот сфаќаме дека се однесува на овој граничен премин (а не на сите гранични премини во Македонија, како што би можело да се помисли). Во третиот параграф авторот пак се враќа на Богородица, но фокусната идеја односно носечката информација, за модерниот систем за проверка на пасошите, ја пласира предоцна, како неважна, секундарна мисла. Резултатот е една забележлива збрка во текстот.
Средства за поврзување на параграфите
Како ќе постапиме во овие два конкретни примера?
Во првиот пример, тој за дрвокрадците, вториот параграф ќе почне со именска фраза, која на читателот веднаш ќе му ја понуди битната информација што недостасува – кој зборува и за што зборува:
(1) Шумската полиција во Тетово не располага со доволен број вработени и за да може професионално да им се спротивстави на дрвокрадците. Поради големите опустошени шумски пространства, дрвокрадците почнаа да посегаат и по приватни имоти.
(2) Шпетим Ајвази, жител на Мала Речица, раскажува за последиците од бесправната сеча за неговото село:
(3) – Последните дождови ја турнаа земјата од селскиот рид и потоци вода почнаа да се слеваат по селските улици. Ридот на селото до пред три години беше целосно пошумен. Денес нема ниту едно дрво. Дневно гледаме и по десетина трактори и камиони, кои натоварени со исечени дрва, заминуваат кон Мала Речица и кон Тетово.
Зошто беше нужно вториот параграф да го поделиме на два? Потсети се – изводите од директниот говор (цитатите) секогаш почнуваат во нов ред (со цртичка или со наводници, зависно од изборот) и со нив параграфот завршува.
Вториот пример, текстот за преминот Богородица, бара повеќе интервенции. Еве го резултатот:
(1) Од почетокот на годината, на граничниот премин Богородица се откриени 28 случаи на фалсификувани пасоши од странски државјани, претежно жители на Косово. По издржувањето на триесетдневниот притвор, лицата се депортирани во нивната земја, а изречена им е и заштитна мерка забрана за влез во Македонија од три години.
(2) На овој граничен премин лани од јануари до август биле регистрирани 32 случаи на откриени нелегални документи за патување во странство. Лицата најчесто се обидувале преку овој премин илегално да отпатуваат во Швајцарија, Италија, Грција и во други европски земји.
(3) Големи главоболки на илегалните минувачи им задава современиот систем за верификација на пасошите, кој на Богородица е инсталиран во почетокот на годинава. Овој систем врши контрола на 730 патници и 150 возила на час, колку што е просечната фреквенција на преминот.
Еден од честите начини за поврзување на параграфите е воспоставувањето референтна врска – извлекуваме збор или фраза од претходниот параграф, со која ќе почне новиот параграф. Така, првиот и вториот параграф во нашиот текст за преминот Богородица се поврзани со фразата граничен премин – во првиот параграф се зборува за граничниот премин Богородица, а вториот почнува со фразата на овој граничен премин. Вториот и третиот параграф, пак, се поврзани со нова транзитивна реченица (Големи главоболки на илегалните минувачи им задава современиот систем за верификација на пасошите), чија цел е фразата илегалните минувачи да оствари референтна врска со лицата кои се обидувале нелегално да отпатуваат во европските земји, за кои станува збор во претходниот параграф.
Еве уште еден пример за воспоставена референтна врска меѓу два параграфа. Зборот активен ја означува врската:
Пожарот во Коџа Чаир на планината Беласица, меѓу селата Костурино и Куклиш, сѐ уште е активен. Огнот што напредуваше кон селото Дорламбос е ставен под контрола, информира Центарот за управување со кризи.
Активен, но со намален интензитет, е и пожарот над селата Куклиш и Свидовица. Во гасењето вчера учествуваа хеликоптери на АРМ, кои ќе дејствуваат и денеска. За совладување на огнената стихија на терен се испратени 160 лица.
Модалните зборови и фрази на помош
Понекогаш е пожелно логичното поврзување на параграфите да се засили со модални зборови, како во овој пример:
Вчера попладне е пријавен пожар на планината Еленица, помеѓу селата Вељуса и Варварица. Во гасењето на огнот учествувале пожарникари од Струмица. Пожарот е сѐ уште активен, но е со намален интензитет.
Исто така, сѐ уште се активни пожарите околу кичевското селото Цер, каде што е зафатена нискостеблеста шума. Тлее и огнот во атарот на селото Дворци во Македонски Брод, на површина од 20 хектари.
Веројатно може и без модалната фраза исто така, но факт е дека таа сепак ја засилува логичката, редоследна врска меѓу двата параграфа.
Врска меѓу параграфите може да се оствари и со контраст, како во овој пример:
За прекинувањето на студената војна најмногу придонесе советскиот лидер Михаил Горбачов, кој дојде на власт во 1985 година и чија политика на перестројка и гласност ги отвори првите пукнатини во источниот блок. Се заврши со распуштањето Варшавскиот договор и со распаѓањето на Советскиот Сојуз. Запад се прогласи за победник во студената војна.
Но, гледај чудо. Неполни две децении подоцна, една од поразените сили, Русија, повторно изби на прв план. Таа се осмели со оружје да ја казни авантурата на вжештената претседателска глава од Тбилиси.
Мора да се признае дека кратката заповедна реченица Но, гледај чудо, која е носител на контрастот, многу елегантно ги поврзува двата параграфа. Во други случаи, носител на контрастот се вообичаените модални фрази од друга страна, наспроти тоа и слично.
Модална фраза, која упатува на бекграунд, исто така може да спои два параграфа. Фразата Како што е познато има таква задача во следниот пример:
На средбите на медијаторот Метју Нимиц со македонските и со грчките преговарачи за спорот за денеска и утре во Њујорк, нема да има преговори, туку тој само ќе го изложи својот предлог. Пред средбите во Њујорк, вчера за името заседаваше македонскиот државен и партиски врв, но не успеа да усогласи заедничка позиција.
Како што е познато, владејачката ВМРО-ДПМНЕ остана на ставот дека двојната формула е најдоброто решение за надминување на спорот. Претседателот Бранко Црвенковски, пак, смета дека со тоа им се скратува можноста на македонските преговарачи активно да учествуваат на средбите со Нимиц и да ги претстават сугестиите на Македонија за подобрување на неговите досегашни предлози.
Врската меѓу два параграфа може да биде и причинско-последична. Зборот поради сигнализира таква врска во следниот пример:
Во Културно-информативниот центар на Македонија во Софија овој месец ќе биде поставена изложба на фотографии на Ива Димеска, насловена како „Еден“. Ова е втора, скратена верзија од премиерната изложба, која со поинаква концепција беше прикажана во Македонскиот културен центар во Њујорк.
Поради ограничените просторни можности, за изложбата се селектирани само 15 плотерски отисоци со големи димензии, создадени помеѓу 2002 и 2006 година. Во нив доминира јазикот на модата, сведен на чист жаргон.
Наспроти примерот на слабиот цитат од приказната за дрвокрадците на Шара, еден силен цитат исто така може да оствари врска меѓу два параграфа. Како во овој случај:
За струмичките домати нема извоз. Натоварени камиони и трактори скапуваат по дворовите на земјоделците и по патиштата, на екстремно топлото време. Струмичките земјоделци, разочарани и револтирани, не знаат што да прават со собраниот род, кој тежи стотици тони домати.
– Состојбата со доматите е катастрофална. Нема откуп. Род има, нема кој да го земе. Досега фрлив четири тони домати, а за десетина дена ќе ми пропаднат уште десет тони, ако продолжи вака – вели Ристо Велков од селото Василево.
Посложените жанровски форми бараат посилна врски меѓу параграфите
Многу често врска меѓу параграфите е заклучна фраза, или попрецизно, фраза со која почнува параграф кој содржи некаква заклучна мисла во однос на претходниот или на претходните параграфи. Такви модални фрази се затоа, според тоа, оттаму, да заклучиме и слично. Еве таков пример од една колумна:
Како и да е и што и да сме, премиерот си ја „кркна“ статуетката за годишнината од смртта на Тоше Проески, за посебни заслуги за ликот и делото на оваа наша ѕвезда. Ајде ќе му простиме што беше облечен како шофер на пик-ап, ајде ќе му простиме за немуштиот, бездарен говор што го склепа, ама примитивниот, егоистички и утилитарен инстинкт да се нацрта каде што има „маса-популос“ и каде се исплатува, е бескрајно одбивен.
Значи, теоретските маки отстапија за малку пред јакната на премиерот (на која, некој треба да му каже, да ѝ ги скрати ракавите, оти изгледа ко Ѕинго при југоносталгичарски говор или ко К. Монтено кога цепа емоција). Ми се наметнува реторичкото прашање: Има ли „шнајдери“ во оваа држава, по ѓаволите? Да, има, но сите „шнајдери“ се во политиката.
Еве дел од еден коментар во кој неколку последователни параграфи се поврзуваат со прашален збор или фраза, со емотивна модална фраза (какви што се за жал, за среќа и други) и со илустрација (на што упатува модалната фраза на пример):
Премиерот и претседателот влегоа во серија вербални политички рафали, која нема никаква смисла, а веќе му направи штета на нашето интеграциско конто во Брисел. Бараното единство се претвори во проблем, а кавгата во „решение“ на проблемот. И покрај целиот апсурд, премиерот Груевски бара граѓаните да решат кому повеќе ќе му веруваат – нему или на Црвенковски?
Кому? Граѓаните ќе им веруваат на политичарите што ги решаваат проблемите, а не на тие што со кавга ги мултиплицираат. Ќе им веруваат на тие што дејствуваат како лидери на одговорноста, а не како дилери на неодговорноста. Тоа е вистинскиот македонски „бенчмарк“ што некој треба да го исполни за да ја добие довербата на граѓаните.
За жал, засега нема индиции дека нешто ќе се смени во политичката култура. Воопшто и не треба да се прави длабока вивисекција, за да се види колкави димензии може да добие апсурдот.
На пример, Груевски неколкупати јавно побара од Црвенковски во Њујорк да го реши проблемот со името. Се разбира, ваквата понуда на „одврзани раце“ беше дадена со голема иронија, а потоа повторувана и од други членови на Владата.
Што остана под превезот на таа иронија? Пораката дека премиерот не може да го реши проблемот и дека нема единство за тоа прашање. Дека имаме еден Нимиц во спорот со Грција, но дека ни треба уште еден за да ги пегла и несогласувањата на домашен терен.
Посочивме само неколку примери на поврзување со модални зборови и фрази, кои ја сигнализираат и ја засилуваат врската меѓу параграфите, во согласност со односите меѓу фокусните реченици во нив. Колку што се посложени жанровските форми, толку повеќе се усложнуваат односите на синтетизирање, спротивставување, компарирање, заклучување, сумирање итн. Затоа и се јавува нагласена потреба од поврзување на параграфите со посебни средства. За среќа, нашиот јазик нуди огромно богатство на модални зборови и фрази, кое може да го изрази богатството на односите меѓу фокусните идеи во параграфите и нивната комуникација со централната идеја во текстот.
(Во следното продолжение: Елементите на хумор и сатира го збогатуваат нашиот текст)
Фотографија: pixabay.com