НАУЧИ ДА ПИШУВАШ (7) Зошто толку многу грешиме кога ги редиме зборовите во реченицата?
Стасавме до синтаксата. Тоа е јазична наука која ги изучува принципите по кои зборовите формираат реченици, како целовити единици во усмената или во писмената комуникација. Синтаксата го проучува и распоредот на зборовите во реченицата, збороредот. Иако овде нема да се занимаваме со многу теорија (тие делови од мојата книга „Научи да пишуваш“ ќе ги прескокнам), сепак, за почеток, мора да го дефинираме поимот реченица и да објасниме некои основни поими.
Реченицата е јасно одделена целина од текстот, чија основна карактеристика е тоа што содржи најмалку еден прирок – носител на дејство или состојба, кој вообичаено е глагол во лична форма. Подметот е именска фраза или конструкција која типично му претходи на прирокот и со него е тесно поврзана. Тие заедно ја сочинуваат клаузата на реченицата, основниот дејствен (предикатен) однос во неа.
Постојат прости, проширени и сложени реченици. Сложените реченици се составени од две или повеќе дел-реченици. Тие можат да бидат зависно-сложени и независно-сложени. Системот на независни реченици се нарекува паратакса. Системот на зависни реченици се нарекува хипотакса. Зависноста се состои во тоа што зависната дел-реченица не може сама да опстои без независната дел-реченица.
И тука, помалку или повеќе, завршуваме со набројувањето на основните дефиниции, кои би требало да не потсетат на основните познавања на граматиката и на синтаксата на македонскиот литературен јазик. Тие знаења, како што нагласивме на почетокот, сме морале да ги усвоиме во основното и во средното образование. Ако не, тука треба да подзапреме и веднаш да ја прочитаме граматиката на нашиот стандарден јазик од Блаже Конески, која во разни скратени верзии може да се пронајде и на интернет.
Граматика, граматика…
Зборовите во фразата и во реченицата мора да се согласуваат според граматичките категории лице, род и број. Тоа е основното правило за реченицата да биде формално коректна. Ова мора да се прифати и строго да се почитува. Тоа е како кога возиме автомобил – основното барање за таа операција да биде формално коректна е да возиме по коловозот, на нашата лента, на десната страна. Во спротивно, веднаш ќе дојде до судир.
Изненадувачки е колку авторите не внимаваат на ова едноставно правило. Во два текста од ист автор, кои на мојата уредничка маса стасаа во растојание од одвај половина час, ги забележав следните две реченици: Од средбата со поранешниот лидер ќе зависи и дали СДСМ во септември ќе излезат на конгрес и ДПА никаде ги нема. Авторот кратенките СДСМ и ДПА ги доживеал како именки во множина и затоа ги комбинирал со глаголи во истата граматичка категорија (рековме веќе, по правило подметот ја определува граматичката категорија, со која мора да се согласат и прирокот и сите останати делови во реченицата). Но, авторот заборавил дека СДСМ е Социјалдемократскиот сојуз на Македонија, фраза чиј центар е зборот сојуз, а тој е во еднина. Според тоа, треба да се напише Од средбата со поранешниот лидер ќе зависи и дали СДСМ во септември ќе излезе на конгрес. ДПА е кратенка за Демократска партија на Албанците. Според тоа, подметот е именска конструкција во еднина и тоа во женски род. Оттаму, треба да се напише ДПА никаде ја нема.
Еве и обратен пример: Одземен им е камионот, тракторот, коњите и механизацијата, со која се сечеле дрвјата и се превезувале. Камионот, тракторот, коњите и механизацијата, сите заедно, прават множина. Затоа, треба да се каже Одземени им се камионот, тракторот, коњите и механизацијата, со кои се сечеле дрвјата и се превезувале. Некој ќе рече, која или кои, разликата не е голема. Но, тоа не е точно. Ако се остави зборот која, тогаш се добива сосема друго значење – тогаш само механизацијата е таа со која се сечеле дрвјата и се превезувале. Така во реченицата создаваме семантичка збрка.
Грешките кои произлегуваат од несогласувањето на зборовите според категоријата број (еднина, множина), најчесто се поткраднуваат во кратките заменски форми. Така е во реченицата Со измените се предвидува владата со уредба да отповикува амбасадори доколку утврди дека нивната работа му нанесува штета на државните интереси. Фразата државните интереси е во множина, па затоа кратката заменска форма му треба да се замени со им.
Многу често се греши и во примерите како следниов: Тој, заедно со двата сина, решиле да ја откријат тајната. Ако се каже Тој и двата сина решиле да ја откријат тајната, реченицата е во ред. Или така или Тој, заедно со двата сина, решил да ја открие тајната.
Зборовите треба да се согласуваат и по род. Тука поретко се греши, но сепак треба да се внимава. Во фразата еден од главните цели имаме груба грешка, бидејќи именката цел е од женски род, а не од машки. Затоа, треба да се каже една од главните цели.
Го прашавме министерот за внатрешни работи Гордана Јанкуловска, но таа не одговори на прашањето. Во оваа реченица несогласувањето според категоријата род произлегува од фактот што жените и јазичарите кај нас сѐ уште не се изборија за еманципација во јазикот. Веројатно поради „сериозноста“ на функцијата, министерот за внатрешни работи мора да биде во машки род, та дури и тогаш кога е жена. Но, незгодата настанува кога ќе се спомне нејзиното име, па не е згодно да се каже тој не одговори на прашањето. Според тоа, ситуацијата може да се реши на два начина – или за министер постојано ќе се избира маж, или реченицата ќе гласи Ја прашавме министерката за внатрешни работи Гордана Јанкуловска, но таа не одговори на прашањето.
Седмото продолжение од мојата серија статии наменети за сите што сакаат да ја унапредат својата вештина за пишување, е посветено на некои проблеми со кои често се соочуваме кога составуваме реченици. Мислам дека оваа статија треба посебно да ја прочитаат моите колеги новинари, особено тие што сакаат да пишуваат коректно, но и стилски допадливо.
Јасна мисла, јасна реченица
Реченицата понекогаш може да биде формално коректна, но сепак да не кажува ништо. Или, подобро речено, да кажува нешто што никој жив не може да го разбере. Таков пример е реченицата Ако се исклучи струјата, комбинатот ќе престане со работа, зашто производството нема да биде исплатливо.
Ништо, ама баш ништо во оваа реченица не е јасно. Ако се исклучи струјата, комбинатот секако ќе престане да работи, зашто сигурно не може да работи без струја. Како може тогаш производството да стане неисплатливо? Кое производство? Ако комбинатот престане со работа, производство нема ни да има. Од поширокиот контекст во кој е употребена оваа реченица, веројатно може да се насети што сакал авторот да каже – претпоставувам, сакал да каже дека поради високата цена на струјата, производство ќе стане неисплатливо, па комбинатот ќе престане да работи. Но, секоја реченица сама за себе мора да биде не само формално коректна, туку и јасна.
Затоа, мора да се обидеме да пишуваме јасни реченици. Како се прави тоа? Има само едно едноставно правило, за кое зборувавме и во воведот на книгава – јасно во главата, јасно на хартија. Значи, најважно е прво нештата да си ги објасниме во нашите глави, а дури потоа да арчиме хартија.
Еве еден пример од кој се гледа дека на авторот не му е сосема јасно што сака да каже: Наплатата на сметките која е под 50 отсто не дозволува претпријатието да работи позасилено. Мора да се обидеме да ја „дешифрираме“ мислата на авторот. Значи, ако добро разбирам, Претпријатието не може да работи подобро, зашто наплатата на сметките е помала од 50 отсто.
Уште еднаш предупредувам дека странцизмите, клишеата и бирократскиот говор предизвикуваат збрка и во главите и на хартија. Токму како во реченицата Постои голем дисбаланс меѓу добиените ингеренции и средствата за нивно финансирање. Ако се преведе на разговорен јазик, ќе биде малку појасно: Постои големо несогласување помеѓу добиените надлежности и парите за нивно остварување. Уште појасно: Парите што се обезбедени за остварување на добиените надлежности, не се доволни.
Еве еден бисер од жаргонот со кој се служат нашите новинари кои ги следат „културните случувања“: Дванаесеттото културно случување во програмските остварувања на манифестацијата „Дојрански ракувања“ на летната сцена под јаворите во Стар Дојран, беше синоќа, со изведбата на претставата „Есенска приказна“ од Јукио Мишима на Драмското студио „Браќа Минкови“ од Куклиш. Кој ли знае какви „случувања“ се случиле во главата на авторот пред да ја напише оваа реченица.
За вакви конфузни и нејасни мисли и реченици, често се употребува терминот галиматијас.
Маки со збороредот
Кога пред точно десет години ја објавив мојата книшка „Новинарска реченица“, напишав дека редот на зборовите во реченицата е проблем кој најмногу ги измачува нашите новинари. Во меѓувреме, искуството ми покажа дека има и многу други сериозни проблеми, но збороредот секако е меѓу најголемите. Веројатно тоа е така зашто синтаксата кај нас се изучува премногу теоретски, а премалку практично.
Стандардната шема на збороредот во македонскиот литературен јазик е прилично едноставна: подмет – прирок – директен предмет – индиректен предмет. Пример: Мајката (подмет) му раскажа (прирок) приказна (директен предмет) на детето (индиректен предмет).
Отстапувањето од стандардниот збороред создава проблеми, како во реченицата Германија на Албанија ќе ѝ додели поголем кредит. Незгодата во овој случај е што индиректниот предмет (Албанија) е вметнат меѓу подметот и прирокот. Треба Германија ќе ѝ додели поголем кредит на Албанија. Лошо е и кога предметот оди на прво место во реченицата, па тоа може да создаде и нејаснотија, како во примерот Метеорскиот дожд детално го опишал астрономот Хамбл. Што е овде подмет, а што предмет? Кој кого опишал? Треба Астрономот Хамбл детално го опишал метеорскиот дожд.
Вториот крупен проблем настанува кога со вметнување повеќе, понекогаш и предолги и непотребни додатоци, подметот се одвојува од прирокот. Така читателот го губи чувството за клаузата, а тоа е најбитниот однос во реченицата.
Тоа се случило во реченицата Македонија, вчера, на првиот ден на Седмиот состанок на земјите пристапнички на Отава конвенцијата, се декларира за држава на чија територија нема поставени противпешадиски мини. Меѓу подметот Македонија и прирокот се декларира, вметната е долгата апозиција вчера, на првиот ден на Седмиот состанок на земјите пристапнички на Отава конвенцијата. Да запомниме, многу е важно подметот и прирокот да бидат што поблиску еден до друг. Затоа, задолжително ќе ја претумбаме оваа реченица: Вчера, на првиот ден на Седмиот состанок на земјите пристапнички на Отава конвенцијата, Македонија се декларира за држава на чија територија нема поставени противпешадиски мини.
Еве уште еден сличен пример: Активот на директорите на основните училишта во Аеродром се закани дека доколку и понатаму градоначалникот презема обврски што се во надлежност на директорите, ќе побара правна заштита. Треба: Активот на директорите на основните училишта во Аеродром се закани дека ќе побара правна заштита, ако градоначалникот и понатаму презема обврски што се во надлежност на директорите. Значи, освен што ги поврзавме зборовите активот се закани дека ќе побара правна заштита, го доближивме и прилогот и понатаму со прирокот презема во втората дел-реченица. Природно, модификаторите треба да бидат што поблиску до зборовите што ги објаснуваат.
Ќе го смениме редот на зборовите и во следнава реченица: Барбара почина пред петнаесетина дена, откако додека летуваше во Будва се затру со храна. Прирокот се затру во втората дел-реченица мора да дојде веднаш по сврзникот откако, за да го доближиме до подметот, кој се чувствува од првата дел-реченица (Барбара), но и за да го сочуваме логичниот причинско-последичен редослед на дејствието (почина зашто се затру додека летуваше). Значи, Барбара почина пред петнаесетина дена, откако се затру со храна додека летуваше во Будва.
И директниот предмет треба да биде што поблиску до прирокот, кој е центар на реченицата. А не е, на пример, во реченицата Сенатот ја усвои на вчерашната седница декларацијата за нов закон за високо образование. Прирокот усвои и директниот предмет декларацијата мора да ги поврземе, наједноставно вака: На вчерашната седница, Сенатот ја усвои декларацијата за нов закон за високо образование.
Многу треба да внимаваме вметнувањето на апозициите да не го нарушува правилниот збороред, односно врските меѓу подметот и прирокот и прирокот и директниот предмет. Така е во реченицата Индустриското производство во април, во споредба со истиот период лани, е зголемено за 0,8 отсто. Веднаш интервенираме: Индустриското производство во април е зголемено за 0,8 отсто, во споредба со истиот период лани.
И уште нешто: во прашалните реченици прирокот доаѓа веднаш по прашалниот збор. Така е, правилно, во примерот Што подготвувате на овој план? А не, како што некаде може да се прочита, Што на овој план подготвувате?
Реченично акцентирање
Свесното поместување на зборовите во реченицата односно свесното отстапување од стандардниот и вообичаен збороред е постапка позната уште од античко време. Говорите на Цицерон се познати по инверзиите, со кои тој постигнува исклучителна комуникативна динамика. Инверзијата била омилена и во времето на барокот, кога се претворила во украсна фигура. Таа е типична за лирската поезија, бидејќи изразува нагласена емоционалност.
Смислата на овие поместувања и пермутации, значи, е да се постигне определен стилски ефект – да се нагласат одделни зборови или делови од реченицата. Сличен ефект се постигнува и со додавање на одделни делови во реченицата (парентеза) или со нивно испуштање (елипса).
Во некои јазици, како во српскиот, на пример, посебен ефект се добива со намерно раздвојување на елементите во реченицата кои по правило одат еден до друг. Оваа фигура се нарекува хипербатон и со неа се добива многу необична стилска нијанса (како во примерот: За јуначко питају те здравље).
Како и да е, редот на зборовите во реченицата битно придонесува за стилската обележеност на дискурсот. Со отстапувањето од стандардниот збороред, реченицата добива друг акцент. Затоа, понекогаш свесно отстапуваме од стандардниот збороред, зашто сакаме да акцентираме некои делови од реченицата, поместувајќи ги на почетокот. Тоа е особено карактеристично за новинарскиот израз, кој бара најважното да се каже на прво место (принцип на превртена пирамида). Ова правило важи при структурирањето на целиот текст, но може и треба да важи и при структурирањето на речениците, особено на тие во врвот на пирамидата, во лидот.
Така е сторено во реченицата Нестабилно со дожд и грмежи ќе биде времето во наредните неколку дена. Новинарот отстапил од стандардниот збороред, според кој реченицата требало да гласи вака: Во наредните неколку дена времето ќе биде нестабилно, со дожд и грмежи. Ова е класичен пример на реченично акцентирање, наметнато од специфичноста на новинарскиот израз. Авторот сака зборовите нестабилно, дожд и грмежи да се прочитаат или да се изговорат први и веднаш да го зграпчат вниманието на читателот. Затоа се определил за реченична инверзија, која не ја нарушува смислата на исказот.
Исто е постапено и во реченицата Големи главоболки на илегалните минувачи им задава современиот систем за верификација на пасошите. Во неа авторот се определил во почетокот да пласира необичен, магичен збор (главоболки) и така веднаш да го заинтригира читателот.
Реченичното акцентирање е уште покарактеристично во сложените реченици, кога новинарот во почетокот ја пласира дел-реченицата со поголем импакт. Така, наместо Охридската капетанија најави дека пристаништето во Свети Наум ќе се санира, добриот новинар ќе напише: Пристаништето во Свети Наум ќе се санира, најави Охридската капетанија.
Знам дека нашите јазичари во принцип не ги одобруваат овие отстапувања од стандардниот збороред и сметаат дека инверзиите не се дозволени во новинарското изразување. Тоа е така зашто тие недоволно ги следат промените во модерниот журнализам. Мислам дека заеднички треба да ги надминеме тие предрасуди – можно е да одговориме на потребите за реченично акцентирање, а при тоа отстапувањето од стандардниот збороред да не ја наруши когнитивната функција на исказот.
(Во следното продолжение: Одвишните зборови се скратат, мора да пишуваме економично)
Фотографија: pixabay.com