НАУЧИ ДА ПИШУВАШ (3) Како да не биде „сакам кажам не знам речам“?
Веќе рековме, секој збор определува еден поим. Врската меѓу зборот и поимот што го определува треба да биде колку што е можно појасна и попрецизна. Тоа е мерката за нејзината семантичка вредност.
Има зборови чија семантичка вредност е нула. Тоа се семантички празни зборови. Тие најчесто дури и немаат извор во зборообразувањето. Таков пример е зборот костец, употребен во реченицата Министерот за земјоделство се фати во костец со проблемите. Ние, секако, насетуваме што сакал авторот да каже – дека амбициозниот министер сака да се зафати со решавање на проблемите. Но, од каде доаѓа зборот костец? Што значи тој? Постои ли некакво тело (коска?) или некаков предмет што се нарекува костец? Верувале или не, тој збор нема никакво основно значење, не постои нешто што се нарекува костец. Преносното значење е последица на директен превод на српската фраза укоштац (ухватио се укоштац за проблемима).
Бегаме од семантички празните зборови и фрази
Еве уште една семантички празна фраза, која е директен превод од српскиот јазик: Средината во која живее и тоа како влијае врз убиецот. Јасно, фразата и тоа како е превод од српскиот збор итекако. Лош превод. И уште еден сличен пример на слично влијание од српскиот јазик: По последните случувања во ИВЗ, кризата кулминира. Зборот случувања, толку омилен во последно време, е груб превод на српскиот збор дешавања. А може и мора да се употреби зборот настани.
Не е само некритичкото преведување од српскиот јазик извор на семантички празни зборови. Во реченицата Енормно зголемената телесна тежина предизвикува срцеви заболувања, зборот енормно (со значење претерано) е превод од англискиот јазик.
Многу често зборови со едно значење добиваат неблагодарна задача да прикажат сосема друго значење, па така целосно ја губат својата семантичка вредност. Во последно време многу често го среќаваме зборот позиција, со значење како во реченицата Пратениците од опозицијата и од позицијата не се согласуваат за законот за полиција. Зборот позиција овде е употребен со значењето на зборот власт.
Еве уште еден пример од нашите известувачи од парламентот: Првиот парламентарец, Георгиевски, е на боледување. Малкумина знаат дека зборот парламентарец значи преговарач. Тој не може да се употреби со значење пратеник односно член на парламентот. И во реченицата Партијата е истоштена од разврски, среќаваме збор кој е семантички празен – разврски. Само посредно заклучуваме што сакал авторот да каже, дека партијата е истоштена од кавги, од барање решенија.
Да заклучиме: кога ги избираме вистинските зборови, внимателно ја определуваме нивната семантичка вредност. При тоа, треба да бидеме свесни дека до семантичка збрка најчесто доаѓа при употребата на зборови со преносно значење и жаргонски изрази, но и при претераната употреба на интернационализми, или, како што видовме, при невештото преведување странски зборови и фрази. Затоа, најсигурно е да употребуваме стандардни зборови со неутрално значење. Така, никогаш нема да напишеме првиот полицаец за министерот за внатрешни работи. Човекот не мора да биде полицаец по професија, а и да е тоа, кога ќе стане министер, тој веќе не е полицаец, туку политичар. Но, за тоа ќе зборуваме малку подолу.
Ова е третата по ред од статиите со практични совети, што ги објавувам секој ден во Плусинфо, за сите луѓе што сакаат да ја унапредат својата вештина за пишување, без оглед со каква професија се занимаваат. Споделете ваши искуства, ваши примери од секојдневната пракса, сопствени видувања и совети. Коментирајте!
Да бидеме семантички прецизни
Нашите млади новинари, но и искусните автори, понекогаш пишуваат во стилот „сакам кажам не знам речам“ (информација за љубопитните: стилската фигура употребена во овој израз се вика асиндетон – намерно испуштање на сврзниците). Тоа се ситуации, значи, во кои читателот со голема доза на сигурност насетува што сака авторот да каже, но погрешниот избор на зборови го нагрдува изразот.
Таква е, на пример, реченицата Многу жени денес прават нестручни диети. Авторот сакал да каже една од следниве две работи: или тоа дека многу жени денес изработуваат нестручни диети (и ги продаваат, можеби) или дека многу жени денес држат нестручни диети. Поверојатно е второво. За жал, употребен е семантички непрецизен израз – прават диети. Семантичката збрка е неизбежна.
Обрни внимание, семантичката непрецизност во изразот е голема болка на нашите автори. Затоа, секогаш треба да употребуваме колку што е можно попрецизни изрази, такви што најблиску го определуваат поимот. Освен тоа, треба да научиме брзо да ги препознаваме непрецизните изрази. Како се прави тоа? Пред сѐ, на тој начин што размислуваме за односите меѓу зборовите во реченицата.
Така, реченицата Плажата во потполност е заобиколена од изградба на големи хотели и клубови треба да нѐ натера да си го поставиме следното прашање: Како може плажата да биде заобиколена од изградба? Следното прашање гласи: Како да го решиме овој проблем? Можеби, како во случајов, ќе биде неопходно реченицата целосно одново да се напише (да се препише). Целата плажа е опколена од големи хотели и клубови во изградба. Вака е појасно.
Рековме веќе дека претераната употреба на зборови со преносно значење, жаргон и клишеа најчесто доведува до семантичка непрецизност. Таков пример е реченицата Во други земји психичкото насилство се регулира со кривичниот закон. Што треба, во случајов, да каже зборот регулира? Веројатно дека се казнува. Значи, многу попрецизно е ако се напише Во други земји психичкото насилство се казнува со кривичниот закон. Зборот регулира е едно од многуте клишеа од бирократскиот говор, кое со својата општост тежнее да опфати многу значења – така, зборуваме за регулирање на сметката во кафеана (наместо за плаќање), за регулирање на кривични дела (наместо за казнување), за регулирање на обврските кон брачниот партнер (наместо за исполнување) итн.
Не поскапуваат цените, туку производите
Во основа, проблемот се јавува тогаш кога нашиот речник е сиромашен и кога тоа нѐ тера да употребуваме зборови со широко значење. За жал, тоа го осиромашува изразот во целина. Еве еден карактеристичен пример за таква слабост: Мостот Влајко вчера проработе. Мост не може да проработи. Мостот може да биде пуштен во употреба. Дури и тој израз е излитен од употреба. Ако се обидеме, можеме да најдеме други зборови и да напишеме сосема нова реченица. Можеби вака: Мостот Влајко вчера ја премости Партизанска.
Уште еден поучен пример: Мирко и Весна се свесни дека не можат да функционираат како сопружници. Дали си свесен дека зборот функционира баш и не функционира во реченицава? Многу подобро е да се каже дека Мирко и Весна се свесни дека не можат да живеат како сопружници. Или, пократко, Мирко и Весна се свесни дека не можат да бидат сопружници.
Толку сме контаминирани од вакви изрази, што секогаш не е лесно да се препознаат непрецизните зборови и фрази. Во реченицата Граѓаните малку се информирани околу своите права, на прв поглед веројатно нема да забележиме ништо сомнително. Тоа е така зашто веќе се навикнавме зборот околу да го среќаваме во многу значења – за означување приближно количество (Околу сто луѓе загинаа во авионската несреќа, но и во комичниот пример Околу 25 евра чини ноќевање во двокреветна соба), а многу често и како замена за предлогот за. Така е во наведената реченица, како и во реченицата Пратениците нема да расправаат околу предлог-законот за полиција (уште погрдо е кога предлогот за во оваа реченица се заменува со бирократското по, па добиваме Пратениците нема да расправаат по предлог-законот за полиција).
Ајде да вежбаме уште малку. Да го откриеме проблемот во реченицата Еднаш до два пати во месецот тој јаде таблети екстази. Проблем е зборот јаде. Се прашуваме, што се прави со таблетите? Се јадат? Не, се јаде бурек. Се пијат? Непрецизно, се пие вода, сок, сируп. Се лижат? Некои таблети, како тие за смирување на желудочните киселини, да. Но, во принцип, не се лижат. Екстази веројатно не се лижат, иако некои го тврдат спротивното. Се голтаат? Да, мислам дека го имаме најпрецизниот термин. Значи, Еднаш до два пати во месецот тој голта таблети екстази.
Еве малку потежок пример: Правата на пациентите ќе бидат истакнати на огласни табли. Каде е проблемот? Во зборот истакнати. Проблемот се родил при усвојувањето на вообичаената фраза истакнување на огласна табла. Но, не може правата да се истакнат на огласна табла, може да се истакне соопштението за правата на пациентите. Сепак е подобро да се каже дека правата се објавени на огласни табли. Слично на ова, во реченицата Проектот за обнова на Цареви Кули ќе чини 4,6 милиони евра, не може да се каже дека проектот ќе чини толку пари, туку обновата (проектот е парче хартија, кое чини многу поевтино). Токму како што цените не можат да поскапат, туку да се зголемат или да рипнат, а да поскапат можат производите.
Зборовите имаат стилска вредност
Освен кон лексичка коректност и значенска прецизност на изразот, кои се постигнуваат со употреба на стандардни, неутрални и семантички полни и прецизни зборови, ние тежнееме и кон тоа нашето изразување да биде убаво, сликовито и впечатливо. Зборовите кои ги употребуваме имаат и определена стилска вредност. Твојата цел е да ги определиш сопствените стилистички барања и приоритети и да ги задоволиш, употребувајќи зборови чија стилска вредност ќе одговара на поставената цел.
Така, ако слушател на твојата драматична приказна за невремето во твојата улица е тригодишно дете, доволно е да се каже Дувна силен ветер и едно големо дрво падна на патот. Речникот на тригодишно дете е скромен и се сведува главно на зборови со широко значење – ветер и дрво, силен и големо. Но, ако пишуваш извештај или приказна наменета за возрасни читатели со побогат речник, стилистичките приоритети се менуваат.
Нема да биде доволно да кажеш силен ветер. Мораш попрецизно да го опишеш тој проклет ветер – можеби станува збор за бура, можеби е југо, а можеби еден од оние чудни охридски ветришта со необични имиња. Бездруго ќе мораш да ја прецизираш и придавката силен. Колку силен? Или, уште попрецизно, силен како, на кој начин? Големото дрво секако има име – бор, даб, бука, јавор, орев, липа. Колку е големо тоа чудно дрво? Огромно? Столетно?
Значи, употребата на семантички прецизни изрази не е цел сама за себе – нејзината смисла е збогатувањето на стилската вредност на изразот. За таа цел употребуваме и зборови со преносно, метафорично значење односно фигуративни изрази. Со употреба на епитети, компарации, метафори, рими и други стилски фигури (или тропи), твојот израз станува богат, сликовит, жив, пластичен, динамичен.
(Во следното продолжение: Се сеќавате ли на најважните стилски фигури? Ајде да се потсетиме!)
Фотографија: pixabay.com