СЕ ПОЧИТУВА КАКО ЗАШТИТНИК НА МАКЕДОНИЈА На денешен ден се упокоил Свети Климент Охридски

Свети Климент Охридски (старословенски: Климєнтъ Охрїдьскꙑи, латински: Clemens Acridensis, грчки: Κλήμης της Αχρίδας; о. 840) се упокоил на 27 јули 916 година во Охрид. Тој е еден од првите средновековни словенски светци, научник, писател и просветител на Словените. Бил еден од најистакнатите ученици на Кирил и Методиј кои заедно се поврзуваат со создавање на глаголското и кириличното писмо, особено нивното распространување помеѓу христијанизираните Словени. Тој бил основач на Охридската книжевна школа или попозната како „Прв словенски универзитет“, од кој излегле 3500 подготвени ученици, и од страна на некои словенски народи се смета за покровител на образованието и јазикот. Тој се смета за прв Епископ Словенски со титула Епископ Велички.

Денес Свети Климент Охридски се почитува како заштитник на Македонија, градот Охрид и на Македонската православна црква.

Во Бугарија е сметан за еден од седумте апостоли на Првото Бугарско Царство и еден од врвните светци на модерната Бугарија. Во чест на светецот, во Македонија и во Бугарија многу училишта, улици и државни институции го носат неговото име. Најголемата црква во Скопје (Соборниот храм) го носи името на Свети Климент, исто така Бугарската антарктичка база, универзитетот во Битола, Софискиот Универзитет и Националната и универзитетска библиотека на Македонија го носат неговото име.

Најстариот лик на Климент е сочуван во црквата „Св. Софија“ во Охрид

Главните извори за животот на Климент се два средновековни документа напишани на грчки јазик. Пораниот и подеталниот од двата документа е едно житие на Климент напишано од Теофилакт, архиепископ охридски (1084 – 1107). За Теофилактовото Пространо житие се смета дека е пишувано врз основа на содржината на исчезнатото Прво словенско житие, составено од Климентовите следбеници и ученици веднаш по неговата смрт. Треба да се има предвид дека Теофилакт извршил адаптација на неговата содржина, согласно идеолошките и црковно-политичките интереси на Византија.

Другиот пишан документ е житието на Климент од друг охридски архиепископ, Димитар Хоматијан (1216 – 1234), познато како „Краткото житие на Климент Охридски“ или т.н. „Охридска легенда“. Содржината на житието на Теофилакт подоцна, во XIII век, му послужила на Димитар Хоматијан да напише ново Кратко житие за Св. Климент. Во него, исто така се забележува адаптација и преосмислување на одредени настани како и вметнување погрешни податоци. Текстовите на двата охридски епископи биле направени на старословенски јазик и во средновековната писмена традиција се препишувале на двата јазици.

Од останатите византиски извори треба да се споменат уште и химнографските творби за Свети Климент од периодот меѓу XI и XIV век напишани од Теофилакт, Хоматијан, Константин Кавасила и Григориј.

Во текот на отоманското владеење на овие простори, Османлиите не го спречиле ширењето на ракописите и преписите на делата посветени на учителите. Во XV век се распространиле преписи од „Житието на Свети Кирил“. Посебно во XVIII век се почувствувал наплив од словенски ракописни состави, благодарение на изданијата од Мосхополската печатница, прифатени од администрацијата во манастирот „Свети Наум“ во Охрид. Во почетокот на XIX век се зголемил интересот за просветителите, особено кај Јордан Хаџи Константинов-Џинот. Партениј Зографски ја превел на галички дијалект опширната „Биографија на Свети Климент“.

Освен житијата, за дејноста и особено за ширењето на култот на Климент Охридски сведочат и неговите ликовни претстави. Најстариот досега познат лик на Климент е сочуван на јужниот ѕид на црквата „Св. Софија“ во Охрид датиран во времето на архиепископот Лав (1037 – 1056), а пак една од најстарите икони со неговиот ликот е дрвената литиска икона од втората половина на 13 век што се чува во Галеријата на икони во Охрид.

Хазарската мисија

Климент се стекнал со солидно образование, и уште од млади години стекнал одлични познавања од грчкиот јазик. Најраните информации за животот на Климент дадени од житијата се дека „од неговиот живот го познавал најдобро од сите; со сопствени очи ги видел сите дела на својот учител“.

Кирил и Методиј заминале во манастир на планината Олимп во Мала Азија, која во IX век била главен манастирски центар. Овде Методиј се замонашил во манастирот Полихрон, и бил придружуван од неговиот брат Константин и неговите ученици. Врз основа на животот на Кирил и Методиј, може да се претпостави дека тие ја создадале глаголицата во текот на годините што ги поминале заедно во манастирот на Олимп. Според Димитри Оболенски, може да се отфрлат тврдењата на нивните биографи дека глаголицата била создадена во Цариград во неделите или месеците по пристигнувањето во 862 година како пратеници на моравскиот принц Растислав. Во работата на групата учени учествувал и самиот Климент како добар познавач на словенскиот и грчкиот јазик и вршел преведување и препишување книги. Во манастирот Полихрон, Климент престојувал сè до почетокот на Хазарската мисија во 859-860 година.

Подготовките за Хазарската мисија е одвивале во градот Херсон на Крим (во тоа време под византиска управа). Во Мисијата кај Хазарите учествувал и Климент и можеби бил и учесник во откривањето и откопувањето на светите мошти на римскиот папа Климент. Мисијата резултирала со масовно покрстување на Хазарите.

Во житието на Константин се вели дека откако царот Михаил III го замолил да создаде словенска азбука, Константин „се предал на молитва со своите соработници“. Житието на Методиј ги нарекува овие помошници на Кирил и Методиј „други со ист дух како нив“.Истата група ја спомнува и Теофилакт, кој пишува дека Кирил и Методиј, откако ја измислиле азбуката, „се погрижиле да им го пренесат божественото знаење на оние што се поспособни од нивните студенти“, именувајќи ги кои биле „избрани и просветители на групата“ – Горазд, Климент, Наум, Ангелариј и Сава. Пoради овие основи, може да се претпостави дека Климент бил дел од јазичниот круг на Кирил и Методиј и придонел за создавање на глаголицата.

Моравската мисија

Моравската мисија претставувала дипломатска мисија на Византија која преку христијанството требала од Велика Моравија и Панонија да направи сојузници на Византија против Франките и Бугарите. Подготовките за т.н. Моравска мисија најверојатно се реализирале во Солун кој претставувал важен административен, воено-политички, духовен и културен центар во Византија, веднаш по Цариград.

Во Солун, Климент одблиску ја следел и учествувал во финалната работа од создавањето на првата словенска азбука – глаголицата. Во 863 година започнала Моравската мисиија и браќата заедно со нивните ученици заминале за Велика Моравија, која се реализирала во три фази: 863-866/7, 867-869 и 869-885 и таа претставува нов и мошне значаен и плоден период во животот и дејноста на Климент Охридски. Мисијата била иницирана од моравскиот кнез Ростислав до византискиот цар Михаил III. Ростислав настојувал да основа самостојна словенска христијанска црква и да го шири Христовото слово и богослужба на разбирлив словенски јазик. Со територијата на Моравија во тоа време духовно управувала Римската црква на чело со папата, а христијанството се проповедало и се вршело богослужба на латински јазик којшто бил неразбирлив за месното население.

Помеѓу 863 и 868 не постојат податоци за животот на Климент. Во Моравија се превела сета црковна богослужба, а ги научиле и тамошните ученици да служат служба. Книжевната продукција се одвивала во три области: преводи на библиски и богослужбени текстови, црковно-правна литература и оригинални трудови.

Меѓу оригиналните творби од овој период најзначајни се хагиографските трудови „Панонски легенди“ (пишувани по 869 година) чие составување и авторство му се препишува на Климент. Познато е дека во 868 година Климент ги придружувал Кирил и Методиј за време на нивната посета на Рим. После три и пол години во Mоравија, Кирил и Методиј заминале на југ за да ги ракоположат своите ученици, вклучувајќи го и Климент, во свештенството и пристигнале во Рим кон крајот на 867 или почетокот на 868 година. Поради ова се смета дека Климент учествувал во мисијата на Константин и Методиј во Велика Моравија уште од самиот почеток и им помогнал во создавање на целосен литургиски циклус, обука на локалното свештенство.

Словенските учители кои ги носеле моштите на папата Климент, во Рим биле примени со најголеми почести од страна на папата.

Во Второто кратко Наумово житие е наведено: „Потоа ги ракоположи и Климента и Наума заедно со другите за свештеници и ѓакони и нареди да се отслужи целиот вечерен чин, и утринскиот…“. Контактите на Климент меѓу влијателните кругови во Римската црква, како и грчката, можеби биле скоро исто толку големи како оние на Кирил и Методиј. Тој веројатно го познавал лично Анастасиј Библиотекар, пријател и обожавател на Константин. Климент во Рим учествувал во настаните поврзани со осветувањето на словенските книги и бил учесник во светите литургии коишто се одржувале на словенски јазик во повеќе римски цркви.

Враќање во Моравија

Константин починал во Рим на 14 февруари 869 година, набргу откако станал монах под името Кирил. Почитувајќи ја последната желба на неговиот брат, Методиј се откажал од намерата да се врати во неговиот манастир во Олимп и, наместо тоа, избрал да ја продолжи својата заедничка работа меѓу Словените. Според секоја веројатност, Климент ги поминал следните петнаесет години до смртта на Методиј со него во Панонија и во Велика Моравија.

Подоцна истата година, папата Адријан II го назначил Методиј за надбискуп на Панонија и го испратил во дворот владетелот Коцел. Во Моравија Климент најверојатно ги напишал и првите свои книжевни дела. Се претпоставува дека уште за време на својот престој во Велика Моравија тој го напишал „Опширното житие на Св. Кирил“, или пак му помагал на Св. Методиј при пишувањето на овој прв словенски текст. Тука тој, најверојатно, го пишувал првобитниот текст на „Службата на Св. Кирил“ и „Пофалното слово“ за него, коишто се користеле за богослужбена прослава на словенскиот просветител.

Климент и Горазд ја предводеле борбата за опстанок на Кирилометодиевото дело во Велика Моравија. По доаѓањето на папскиот престол во есента истата година, папата Стефан V 885‒891) ја забранил словенската писменост и словенското богослужение во Велика Моравија, словенските книги биле уништувани, а учениците на словенските просветители биле протерани од оваа западнословенска земја. Горазд и Климент добиле задача да зборуваат јавно против доктрината Филиокве. Двапати тие ја објасниле грчката доктрина за Троица, еднаш за франкиското свештенство и вторпат, накратко, за Сватоплук, но се зголемила тензијата меѓу следбениците на Викинзите и следбениците на Климент и Горазд. Обидите на Сватоплук да се однесува како арбитер не успеале, и наскоро започнале државните прогони против учениците на Методиј – околу двесте свештеници и ѓакони. Некои биле продадени во ропство, други биле истерани од нивните домови и тепани, а повеќе од нив биле затворени. Теофилакт ги дава имињата на петмина од затворениците – Горазд, Климент, Лаврентиј, Наум и Ангелариј и истите биле затворени во Нитра, денешна Словачка.

По краткиот престој во затвор, Климент и неговите придружници биле осудени на постојан егзил и биле депортирани во области кај Дунав кои биле под контрола на Сватоплук. Патот кон Бугарија Климент го започнал со сите ослободени ученици, но тој, Наум и Ангелариј се одделиле од останатите и се упатиле кон реката Дунав и застанале во едно село да побараат храна, облека и да одморат. Откако домаќинот ги примил, починал неговиот син, за кое според Житието, човекот бил убеден дека токму тројцата ученици се виновни за смртта на неговиот син, ги нарекол демони-убијци и маѓесници и наредил да ги оковат во вериги и да ги мачат, на кое гостите му кажале дека доколку смета дека тие се причината за смртта на неговиот син, да започне да се надева да Господ му го подари животот, по што синот воскреснал.

Изворите понатаму наведуваат дека во 885-886 година учениците на Методиј пристигнале во Белград, кој тогаш бил во составот на Првото Бугарско Царство. Нивното протерување означило крај на Моравската мисија, Вихинг станал поглавар на Моравската црква ракоположен на местото на Методиј од папата Стефан VI (885-891), а словенската богослужба се истиснала од Средна Европа.

Oсновач на Охридската книжевна школа

Во тоа време, бугарскиот владетел Борис I се соочувал со културно-политичката дилема што произлегла од христијанизацијата на Бугарија и судирот меѓу потребата за зачувување на локалната независност и византиските тврдења за универзалност на црквата. Овие тврдења барале секој владетел што ја прифатил византиската религија да прифати не само духовна власт на патријаршијата во Цариград, туку и во теорија, врховната власт на царот. Кога Климент, Ангелариј и Наум тргнале кон Плиска, тие не отишле таму со цел да се стават во служба на бугарскиот кнез Борис, туку да ја продолжат својата мисионерска дејност во земја која не ги гони христијаните што не го исповедаат погрешното учење. Управителот на градот Белград, Боритикан, бил оној кој „реши да ги испрати туѓинците кај бугарскиот кнез Борис, бидејќи знаеше дека Борис одамна е жеден за такви мажи“.

По пристигнувањето во бугарската престолнина Плиска, учениците не нашле погодни услови за продолжување на делото на светите браќа Кирил и Методиј, бидејќи во земјата постоела слична атмосфера како и во Моравското Кнежевство. Додека во Моравија се воделе спорови со германо-латинските свештеници, овде се водел спор со Византија.

Сепак се смета дека Борис бил воодушевен од доаѓањето на тројцата мисионери во Плиска и им приредил пријатно добредојде. Климент, Наум и Ангелариј биле сместени во домовите на локалните благородници и одржувале редовни состаноци (според Теофилакт) со Борис и неговите советници Есхач и Чеслав. Теофилакт укажува на тајност околу овие состаноци, најверојатно предизвикани од желбата на Борис да разговара за неговите следни потези со Климент и неговите придружници, без да ризикува да се антагонизира потенцијалното спротивставување на неговата идна политика. Потеклото на ваквите противници на традицијата на Кирил и Методиј не е јасна, но можно е тие да биле членови на старата прабугарска аристократија, кои можеби ја криеле својата одредена верност кон своето паганско минато и туркиските традиции (кои само дваесет години порано довеле до неуспешен револт против крштевањето иницирано од Борис), или за припадниците на грчкото свештенство, кои би можеле да се чувствуваат загрозени од доаѓањето на истакната група мисионери и потенцијални соперници.

Набргу по пристигнувањето во Плиска, тројцата мисионери се разделиле. Ангелариј починал неколку месеци по пристигнувањето во главниот град. Наум останал во Плиска, каде ги поставил темелите на Преславската книжевна школа, а Климент, најверојатно во 886 година бил бил испратен како мисионер во областа Кутмичевица во Македонија, каде ја основал Охридската книжевна школа која станала расадник на писменоста и културата во целата охридска околина и пошироко во Македонија.

За време на својата учебна мисија во Кутмичевица, Климент основал манастир во Охрид посветен на Свети Пантелејмон, кој станал голем центар за обука на локалното свештенство и придонел за славата на Охрид како лулка на христијанството на Балканот.

Една од првите постапки на Симеон како владетел била да го повика Климент во Преслав и да го назначи за епископ. Според зборовите на Теофилакт, „така Климент стана првиот епископ на бугарски јазик“. Точната местоположба и името на Климентовата епархија биле предмет на многу спорови. Повеќето истражувачи сугерираат дека епархијата се наоѓала во една од следниве три области: Централна Македонија (долината на реката Вардар), Јужна Македонија (северно од линијата Солун-Бер) или западните падини на Родопите.

Климент продолжил да одржува контакт со манастирот, кој го основал во Охрид и се повлекувал таму за одмор и молитва секогаш кога имал можност.

Во напредна возраст и исцрпен од работата, Климент отишол во Преслав и го замолил царот Симеон да го ослободи од неговите должности како епископ, за да ги помине „овие неколку дена […] во разговор со самиот себе и со Бога“. Симеон, кој имал голема почит кон Климент го одбил.

При враќањето од Преслав, Климент се разболел. Според широката биографија, и покрај неговата болест, во последните денови Климент продолжил да работи. Починал на речиси осумдесетгодишна возраст, на 27 јули 916 година во Охрид. Бил погребан во тремот на манастирската црква „Св. Пантелејмон“. Набргу по неговата смрт, најблиските ученици оставиле литургиски сведоштва за неговата формална канонизација во светител.

Неколку варијанти за епископската титула

До крајот на XII век епископската титула на Свети Климент се среќава во неколку варијанти: „епископ Велички“ (верзии: Дремвицки, на Драгвиста, Тивериополски); „епископ Словенски“; „епископ на Бугарија или епископ бугарски“. И додека за „епископ Велички“ и другите географски одредници споровите се концентрирале врз прашањето каде се наоѓала оваа епископија.

За терминот „епископ Словенски“, генерално, се прифаќа дека претставува етничко именување, но додека повеќе автори во тоа виделе едноставно факт дека Св. Климент, неговите паства и јазикот на кој богослужел биле словенски, други го протолкувале поимот како алтернативно именување на штотуку оформениот бугарски народ. Во сличен правец се развила дискусијата за титулата „епископ Бугарски“. Според едното толкување, таа е исто така етничка, и покажува дека Св. Климент бил епископ, имено, на бугарскиот словенски народ. Другото толкување согледува во терминот „бугарски“ замена за епитетот „словенски“, замена која исто така се толкува на различни начини.

Моштите се носени насекаде, гробот му е во Охрид

Најголемиот дел од моштите на Св. Климент се чуваат во Македонија, во Плаошник, а покрај нив, во Македонија има мошти на Св. Климент во Бигорскиот манастир, во Митрополијата во Битола, во црквата „Рождество на Пресвета Богородица“ – Скопје, во црквата „Св. Климент Охридски“ – Скопје и во Поречкиот манастир. Во црквата на Светите Седмочисленици во Софија (Бугарија), има дел од моштите со големина на нокот, а во црквата „Св. Кирил и Методиј“ во Пловдив има честица од моштите кои се подарок од МПЦ-ОА во 2008 година. Неговиот череп се чува во манастирот „Св. Јован Претеча“ кај Бер во Егејска Македонија. Черепот го зеле двајца монаси за време на пренесувањето на моштите на светецот од охридската црква Св. Пантелејмон, која Турците ја претвориле во џамија, во црквата Мал Св. Климент, а потоа во црквата Св. Богородица Перивлепта. Монасите веднаш ја однеле главата во манастирот во Бер, каде Св. Климент Охридски станал монах. Во 1970-тите, една честичка од моштите била однесена и во Рим.

Во 2018 година, во остатоците од средновековен манастир кај бугарското село Равна, во близина до градот Провадија, Варненска Област од археолози бил пронајден потпис на Свети Климент врежан на камен. Потписот „Климен(т) е(п) Слов(енски)“ е идентификуван меѓу стотици графити на старословенски и грчки јазик. Под него има и дата – 24 април 889 година.