ШТО ПОКАЖА ВОЈНАТА ВО УКРАИНА? Изградбата на нуклеарни централи мора да продолжи!

Климатските промени и глобалната нуклеарна безбедност во последните денови навидум се најдоа на спротивни страни како клучни сили во обликувањето на човечката иднина.

Нуклеарните централи произведуваат над 50% од светската енергија без CO2

Од една страна, нуклеарните централи произведуваат енергија без емисии на јаглерод диоксид и на тој начин претставуваат алтернатива на фосилните горива кои предизвикуваат загревање на атмосферата.

– Јагленот и другите фосилни горива го задушуваат човештвото – рече генералниот секретар на ОН, Антонио Гутереш минатиот понеделник, откако Меѓувладиниот панел на ОН за климатски промени (IPCC) го објави својот најнов извештај.

– Сегашниот глобален енергетски микс не функционира – предупреди Гутереш.

Експертите на „IPCC“ постојано изразија уверување дека нуклеарната енергија треба да биде дел од решението за проблемот со климатските промени.

Според Институтот за нуклеарна енергија, нуклеарната енергија ги намалува вкупните глобални емисии на CO2 за повеќе од 470 милиони тони секоја година. Речиси како речиси 100 милиони лични возила да се извадени од патот. Таа во моментов сочинува повеќе од 50% од целата енергија во светот што не придонесува за емисиите на стакленички гасови.

Многу земји ширум светот во последниве години станаа посвесни дека не можат да ги постигнат своите амбициозни климатски цели само со помош на обновливи извори на енергија, како што се ветерот и сонцето. Поради ова сознание, минатата година на климатската конференција „COP 26“ имаше значителни промени во односот кон нуклеарните централи.

Руската закана за нуклеарните централи и нуклеарното оружје го зголеми стравот

Од друга страна, безбедносната закана од руските напади врз украинските нуклеарни централи изгледа како аргумент дека нуклеарната енергија не е безбедно решение за климатскиот проблем.

– Издадовме предупредување, ниту една земја никогаш не пукала врз нуклеарни постројки освен Русија – рече украинскиот претседател Володимир Зеленски во видео изјава минатиот четврток.

– За прв пат во историјата на човештвото, терористичка држава спроведува нуклеарен тероризам – додаде тој.

Подоцна во петокот, Меѓународната агенција за атомска енергија (МААЕ) објави соопштение дека нуклеарната централа продолжила да работи и дека не е испуштен радиоактивен материјал. Сепак, руските закани за нуклеарно оружје и нападот што избувна во административната зграда на нуклеарната централа во Запорожје, предизвикаа нов бран на страв од нуклеарната енергија ширум светот.

– Ова ќе предизвика двоумење – рече Кенет Луонго, основач на непрофитната организација Партнерство за глобална безбедност, специјализирана за безбедносна и енергетска политика.

Тој посочи дека нападот на нуклеарните централи во Украина ќе има посебен ефект врз „голем дел од населението кое ја поистоветува нуклеарната енергија со оружје и опасност, како и со радиоактивност и здравствени проблеми“.

Зависноста на Европа од руската енергија

Но, постои и трета перспектива во оваа сложена приказна, а тоа е дека руската инвазија на Украина го покажа степенот на зависноста на Европа од рускиот гас. Германија е најизложена, која се обврза да ги затвори своите последни активни нуклеарни централи во 2022 година и постепено да го напушти јагленот до 2030 година за да постигне енергетски систем без CO2 до 2050 година. Германските власти најавија дека имаат намера истовремено да го амортизираат влијанието на оваа транзиција врз комуналните услуги, вработувањето и буџетот. Во овие амбициозни планови, Германија во голема мера се потпираше на значително почист, но сепак евтин и лесно достапен руски гас.

Но, брзото затворање на нуклеарните централи се покажа како избрзано. Имено, Германија во голема мера беше принудена да го компензира исклучувањето на своите нуклеарни централи со зголемување на потрошувачката на јаглен. Затоа, од 2000 до 2021 година, ја намали својата емисија на CO2 по глава на жител значително помалку од Франција, која има најмногу нуклеарни централи во Европа, а воедно е и најголемиот извозник на електрична енергија. Од 1 јануари до 30 ноември 2019 година, Франција имаше вкупен нето извоз од 39,4 терават-часови (TWh).

Германија, од друга страна, дури малку ги зголеми своите емисии на CO2 од 8,8 тони по глава на жител во 2009 година на 9,1 тони во 2018 година, кога Франција имаше само 5 тони. Во Германија енергијата има удел во емисиите на CO2 од дури 44%, додека во Франција е само 13% (остатокот главно паѓа на транспортот, зградите и другите индустрии).

Конечно, руската инвазија на Украина и санкциите наметнати на Русија од членките на ЕУ ја покажаа опасноста од зависност од рускиот гас. Како прво, јасно е дека санкциите во ситуација на енергетска зависност ќе им наштетат на земјите од ЕУ, а не само на Русија. Понатаму, Русија е во позиција да и се заканува на ЕУ со прекинување на испораката на гас за „Северен тек 1“. Се разбира, тоа би било загуба и за Русија, а не само за ЕУ, но можноста за закани не може целосно да се отфрли.

Во такви околности, војната и санкциите, доколку траат подолго, може да ги нарушат плановите на Германија да го замени јагленот со почист и поевтин гас уште многу години. Од една страна, таквите околности ќе ги зголемат цените на гасот и нафтата, што ќе ги направи другите извори на енергија поконкурентни. Ова може да даде дополнителен ветер во грбот на развојот на обновливите извори на енергија. Сепак, дури и ако тие се поконкурентни, прашањето е дали тие можат да се развиваат толку брзо за да го заменат јагленот навреме и да го надополнат недостигот на гас.

„На пример, пред актуелната криза, Германија планираше да произведе дури 80% од електричната енергија од ветер и фотоволтаици до 2030 година. Нејзиниот план беше речиси трикратно да ја зголеми годишната изградба на фотоволтаични капацитети до 20 GW и над пет пати повеќе турбини на ветер до 19 GW, во споредба со 2022 година. Значи, не станува збор само за изградба на огромни дополнителни капацитети за релативно кратко време, туку и за неопходноста од обезбедување системи за складирање на електрична енергија во размери што сè уште се во развој, бидејќи ветерот и фотоволтаиците се многу променливи и релативно непредвидливи извори – велат експертите за нуклеарна безбедност.

Диверзификација на изворите на енергија

Инвазијата на Украина покажа дека ЕУ мора да ги диверзифицира своите извори на енергија за да стане помалку зависна од Русија.

Европската комисија во вторникот предложи преглед на план кој би можел да ја намали зависноста на Европската унија од рускиот гас за две третини до крајот на оваа година и да ја направи целосно независна од руските фосилни горива многу пред крајот на оваа деценија.

– Треба да станеме независни од руската нафта, јаглен и гас. Едноставно не можеме да се потпреме на добавувач кој експлицитно ни се заканува – рече претседателката на Комисијата Урсула фон дер Лајен.

За да се намали зависноста од руските фосилни горива, Комисијата предлага план наречен „REPowerEU“, кој треба да ја зајакне отпорноста на енергетскиот систем, да го диверзифицира снабдувањето со гас со увоз на повеќе течен гас од други добавувачи и да ја зголеми употребата на биометанот и обновливите извори на водород.

– До крајот на оваа година, „REPowerEU“ може да ја намали побарувачката на ЕУ за две третини од рускиот гас увезен во минатата година – соопшти Комисијата.

Но, прашањето е дали ЕУ може да го постигне тоа за толку кратко време ако членките продолжат да ги затвораат своите нуклеарни централи.

– Ова може да се коригира на долг рок, но на краток рок, продолжувањето со користење на нуклеарните централи е секако наједноставното, најисплатливо и еколошки решение, затоа што последните три реактори се планира да бидат затворени до крајот на оваа година – три беа затворени на крајот на минатата година, мора да користат уште повеќе јаглен – предупредуваат експертите.

Предности на нуклеарната енергија

Нуклеарната енергија има свои предности и недостатоци. Една од клучните придобивки е тоа што е чист на многу начини. Како прво, неговите емисии на CO2 се практично нула, дури и пониски од емисиите поврзани со производството на соларни панели кога тие се користат на помалку сончеви локации.

Покрај тоа, тие заземаат многу мала површина по единица произведена енергија, многу помалку од повеќето други извори на енергија. Соларни панели, турбини на ветер, хидроцентрали и полиња со биомаса заземаат огромни површини во споредба со нуклеарните централи.

Конечно, за разлика од обновливите извори на енергија, кои зависат од ветерот и сонцето, нуклеарните централи се стабилен извор на енергија. Покрај тоа, тие можат да послужат како дополнување на обновливите извори на енергија, особено на новите типови на флексибилни реактори кои се развиваат денес.

Имено, во последните години се развиени помали, флексибилни реактори (SMR) кои можат многу брзо да го променат своето производство, а можат да се постават и многу блиску до местото на потрошувачка, до градови или индустриски постројки. Тие не се сосема нови – некои варијации на оваа технологија постојат уште од 1950-тите, но во последниве години доживуваат ренесанса. „SMR“ може да се градат со повеќе стандардни делови, за разлика од дизајните на големи единици, што овозможува побрза, сериска и поевтина конструкција.

– Ова пред се значи дека сите постоечки нуклеарни централи треба да се користат се додека ги исполнуваат безбедносните прописи. Бидејќи изградбата на нуклеарните централи трае долго време, изградбата на нови треба да започне што е можно поскоро. Дури во Германија се споменува проширување на употребата на нуклеарни централи, иако тоа не е толку едноставно. Ова, се разбира, има врска со плановите за првична замена на нуклеарните централи со термоелектрани на природен гас – велат експертите.

Недостатоци на нуклеарната енергија

Нуклеарните централи имаат лоша репутација бидејќи се поврзани со нуклеарно оружје. Но, врската меѓу воените и цивилните програми не постои долго време, дури и во земјите кои имаат нуклеарни бомби. Факт е дека повеќето земји кои користат нуклеарна енергија за производство на електрична енергија немаат воена нуклеарна програма. Воспоставени се бројни конвенции и контроли на Меѓународната агенција за атомска енергија (МААЕ) за да се обезбеди одвојување на воените и цивилните нуклеарни програми.

Нуклеарните централи имаат и лоша безбедносна репутација поради неколку несреќи, иако се едни од најбезбедните извори по бројот на жртви. Имено, најголемата нуклеарна несреќа досега во Чернобил забележала 50 директни смртни случаи од радијација и, според конзорциумот на ОН, уште 4.000 смртни случаи предизвикани од долгорочно зрачење. Фосилните извори, од друга страна, предизвикуваат повеќе од седум милиони предвремени смртни случаи ширум светот само за една година поради загадениот воздух.

Џејмс Хансен, познат научник од НАСА, пред 10 години проценил дека користењето на нуклеарната енергија спасило околу 1,84 милиони животи.

– Анализата е направена врз основа на претпоставката дека користењето на електрани на јаглен е намалено благодарение на нуклеарните централи. Покрај тоа, употребата на нуклеарната енергија од 1971 до 2009 година ја намали емисијата на CO2 за 64 гигатони, што е околу две години од сегашните вкупни емисии – потенцира нуклеарниот експерт.

Еден од аргументите на противниците на нуклеарните централи е дека се скапи. Тоа е точно во моментов, но не било секогаш така. Постојат две причини за проблемот со цената кои не се нерешливи. Првата е дека стандардите за безбедност денес се толку високи што значително ги зголемуваат трошоците за изградба на нуклеарни централи. Втората е дека нуклеарните централи на запад се слабо изградени во последните децении, па знаењето исчезна. На пример, искуството покажува дека трошоците за изградба на нуклеарна централа во Русија, Индија, Јужна Кореја и Кина се значително пониски отколку на Запад. Се разбира, тоа делумно се должи на поевтината работна сила, но првенствено се работи за тоа што тие земји во моментов градат повеќе реактори. Не е исто дали технологијата се користи сериски или на само неколку локации. Дополнително, доколку се воведе данок на фосилните горива поради нивните емисии на CO2, нуклеарната енергија би станала значително поконкурентна.

Проблемот е што изградбата на нуклеарни централи трае доста долго, околу десет години. Тоа значи дека новите нуклеарни централи тешко би можеле да дадат значаен придонес за транзицијата кон неутрална енергија до 2035 година, што многу западни земји сакаат да го постигнат. Но, со развојот на „know-how“, а особено ако треба да се изградат „SMR“, времето на завршување може да се скрати на неколку години и да се постигне поголема моќ со додавање на нови модули.

Друг проблем се радиоактивните материјали. Тие се проблем во рудниците каде што се ископува ураниум, но особено по неговата употреба. Но, Финска моментално го гради првото складиште за радиоактивен отпад на високо ниво, кое треба да започне со работа за две години, а вкупните трошоци ќе бидат околу 2,6 милијарди евра.

Шведска, исто така, издаде дозвола претходно оваа година за изградба на постојана депонија за потрошено гориво и високо ниво на нуклеарен отпад.

– Избраниот пристап користи сопствена технологија, која се користи и во Финска. Тоа вклучува пакување на радиоактивен отпад во бакарни контејнери и негово депонирање во гранитни карпи на длабочина од 500 метри. Истражувањето покажа дека, како што покажуваат многу археолошки локалитети, бакарот е добро сочуван и по неколку илјади години – велат познавачите на оваа проблематика.

Кина и Русија доминираат во нуклеарната енергија

Во моментов доминантни сили во нуклеарната енергија се Кина и Русија.

Според Светската нуклеарна асоцијација, денес има околу 440 нуклеарни реактори во околу 30 земји, чиј удел во вкупното светско производство на енергија е околу 10 отсто. Во моментов се градат уште 55 нови реактори во 19 земји, од кои 19 во Кина и само два во САД.

Кина има најбрзо растечки сектор за цивилна нуклеарна енергија во светот. Во него се градат нови нуклеарни централи со слично темпо како во 70-тите и 80-тите години во САД и Франција. Пекинг е заинтересиран за изградба на нови нуклеарни реактори поради растот на населението, што ја зголемува неговата потрошувачка со влегување во средната социо-економска класа.

Русија, од друга страна, е најголемиот светски извозник на нуклеарна технологија, иако во моментов таму се градат само три нови реактори.

Вообичаениот дизајн на рускиот реактор, наречен „VVER“ или енергетски реактор вода-вода, моментално се гради во многу земји покрај Русија, вклучувајќи ги Бангладеш, Белорусија, Индија, Иран, Кина, Словачка и Турција.